સમીરુદ્દીન શેખ રોજ સવારે આઠ વાગે ઘરેથી (ફતેહવાડી, જુહાપુરા) સાયકલ લઈને નીકળે, અને એક કલાકે તેર કિલોમીટર દૂર જૂના અમદાવાદના ખાડિયામાં આવેલા ‘તાજ એન્વેલપ્સ’માં પહોંચી જાય. સાંજે છ વાગે ભારે ટ્રાફિકમાં એક કલાક કરતાં વધારે સમય સાયકલ ચલાવીને સમીરુદ્દીન ઘરે જાય. ‘બાઇક હૈ પર નહીં લે જાતા, ક્યોંકિ પેટ્રોલ નહીં પોસાતા’ ધીમું બોલતા ૩૬ વર્ષના સમીરુદ્દીન પાસે સાયકલ ચલાવવાનું આ કારણ.

જૂના અમદાવાદના ખાડિયામાં આવેલા શૉપિંગ કૉમ્પ્લેક્ષના બૅઝમેન્ટમાં આવેલા ૧૦ x ૨૦ના રૂમમાં ૧0 કારીગરો સાથે સમીરુદ્દીન આખો દિવસ કવર બનાવવાનું કામ કરે. રોજના એ વધુમાં વધુ ૬૦૦૦થી ૭૦૦૦ કવર બનાવે.

સમીરુદ્દીન મુજબ કવર બનાવવાં એટલાં સરળ નથી હોતાં જેટલાં એ દેખાય છે. પછી ઉમેરે છે કે “કવરના કારીગર બનવા માટે એકથી બે વર્ષ લાગે. વળી, ઉસ્તાદ (શીખવનાર કારીગર) અલગ ના કરે (મંજૂરીની મહોર ના મારે) ત્યાં સુધી કવર-કારીગર બની શકાય પણ નહીં.”

ઝડપ, ચોકસાઈ, કુશળતા અને ઓજાર વાપરવાની આવડત આ બધાનો સરવાળો એટલે  કવરકારીગરીની ગુણવત્તા. દરેક કારખાનામાં કટિંગ મશીન અને પંચિંગ મશીન હોય. કવર બનાવા માટે પેપર-કટિંગ અને પેપર-પંચિંગ સિવાયનાં બધાં કામ હાથથી થાય.

મશીન લગભગ કારખાનાના માલિકો જ ચલાવતા હોય. કટિંગ મશીનથી કાગળની મોટી સાઇઝની શીટને કવરની સાઇઝ મુજબ ચોરસ-લંબચોરસ કટિંગ કરવામાં આવે. ચોરસ-લંબચોરસ કાગળને પૅડલવાળા પંચિંગ મશીન ડાઇ(Die)ની મદદથી પંચ કરવામાં આવે. પંચ થયેલા કાગળને કવર (envelope) બનાવવા માટે કારીગર કાઉન્ટિંગ કરી સામટા ૧૦૦ કાગળ પર ફૉલ્ડિંગ, પૅસ્ટિંગ, સીલિંગ અને પૅકિંગ કરે છે.

Left: Sameeruddin Shaikh cycling through the old city to Taj Envelopes in Khadia.
PHOTO • Umesh Solanki
Right: Craftsmen at work, sitting on the floor at Taj Envelopes’ workshop in the basement of a shopping complex
PHOTO • Umesh Solanki

ડાબે: જૂના અમદાવાદમાં આવેલા ‘તાજ એન્વેલપ્સ’માં સાયકલ પર જતા સમીરુદ્દીન શેખ. જમણે: શૉપિંગ કૉમ્લંક્ષના બૅઝમેન્ટમાં આવેલા તાજ એન્વેલપ્સમાં કામ કરતા કવર-કારીગરો

કવર બનાવવાની પ્રક્રિયા ઘણી ઝીણવટભરી. કવરના દરેક ભાગના નામ કારીગરો બોલે: માથું (કવરનું મોઢું), પૅંડી (કવરનું તળિયું), ધાપા (કવરની જમણી ડાબી બાજુનો વાળેલો ભાગ જેના પર લઇ (Paste) લાગે), ખોલા (કવરની ડાબી કે જમણી બાજુનો વાળેલો ભાગ જેના પર લઇ (Paste) ના લાગે). એક પછી એક થતી પ્રક્રિયાનાં પણ ચોક્કસ નામ. દરેક પ્રક્રિયાને ક્રમશ: કરવાની. પ્રક્રિયા માટે જરૂરી ઓજાર પણ સાવચેતીપૂર્વક વાપરવાનાં, નહિતર ઈજા થવાની પૂરેપૂરી શક્યતા રહે.

ફ્લૅપને ફૉલ્ડ કરવા માટે કારીગરે ફ્લૅપ પર ફેંટ મારવી પડે. પછી ફૉલ્ડની ક્રીઝને વધારે ચુસ્ત કરવા માટે કારીગરો પથ્થરનો ઉપયોગ કરે છે. કારીગર જેને પથ્થર કહે છે એ સાદા અર્થમાં પથ્થર નથી, પણ લોખંડનો ભારે ટુકડો છે. ‘સીખતા થા તબ પથ્થર ઉંગલી પે લગ ગયા. ખૂન કી પીચકારી દીવાલ પર પડી તબ ઉસ્તાદને બતાયા કી બેટા, સદાબહાર કામ કરને કા, ટૅકનિક સે કામ કરો, તાકત જ્યાદા મત લગાઓ!’ એકાવન વર્ષના અબ્દુલ મુત્તલીબ અંસારીએ કહ્યું.

પથ્થરનું વજન લગભગ એક કિલોગ્રામનું હોય. ‘સાદા કવરના વળેલા એક ભાગ પર ચારથી પાંચવાર ‘પથ્થર’ મારવો પડે છે’ આટલું જણાવ્યા પછી અબ્દુલ મુત્તલીબ અન્સારી ઉમેરે છે કે, ‘કવરનો કાગળ કેટલા GSM (Grams Per Square Meter)નો છે તેના પર ‘પથ્થર’ મારવાનું પ્રમાણ વધઘટ થયા કરે. ‘પથ્થર’ને કેટલો ઊંચો લઈ જવો, કેટલું જોર લગાવી મારવો એ તો કારીગર અનુભવે જ શીખી શકે.’ ૫૨ વર્ષના અબ્દુલ ગફાર અન્સારીએ અવલોકન જણાવ્યું: ‘એક કવર સોળથી સત્તર વખત હાથમાં આવે માલ ફૉલ્ડિંગ કરતી વખતે. સોળથી સત્તરવાર કવર હાથમાં આવતું (ફરતું) હોવાથી કવરની ધારથી આંગળા કપાવાનો તો કારીગરો માટે જાણે રોજનો નિયમ. કપાયેલા આંગળા પર લઇ (paste) લાગી જાય તો બળતરા થાય.’

૬૪ વર્ષના મુસ્તનસિર ઉજ્જૈની ‘કોકમનું તેલ ગરમ કરીને પીગળે એટલે હાથ પર’ લગાવવાથી જલદી ફરક પડે છે. કેટલાક વૅસેલિન, બૉરોલિન, કોપરેલ પણ લગાવતા હોય છે.’ કાગળના પ્રકારના આધારે કારીગરનું કામ સરળ કે મુશ્કેલ બને. ‘કોઈ દિન જ્યાદા કડક માલ (આર્ટ પેપર, કાર્ડ, ૧૨૦ GSM) આ જાતા હૈ તો હાથોં મેં દરદ હોતા હૈ. ગરમ પાની મેં નમક ડાલકે સાત-આઠ મિનટ રખને સે રાહત હો જાતી હૈ’ સોનલ એન્વેલપ્સના કારીગર મોહંમદ આસિફના ઉપાયને મળતો સમીરુદ્દીન શેખનો ઉપાય, ‘કભી-કભી ઠંડી મેં હાથ દરદ કરતા હૈ, ગરમ પાની મેં સેક કર લેને સે ઠીક હો જાતા હૈ.’

Left: Mohammad Asif Shaikh at Sonal Envelopes hitting the 'stone' on dhapa to create a fold.
PHOTO • Umesh Solanki
Right: Mustansir Ujjaini applying warm kokum oil on his sore hands
PHOTO • Umesh Solanki

ડાબે: સોનલ એન્વેલપ્સમાં ફૉલ્ડિંગ કરવા માટે કવરના ધાપા પર પથ્થર મારતા મોહમ્મદ આસિફ શેખ. જમણે: ખરોચ પડેલા હાથ પર કોકમનું પાગળેલું તેલ લગાવતા મુસ્તનસિર ઉજ્જૈની

કવર-કારીગરીમાં જમીન પર લાંબા સમય સુધી સતત બેસવું અનિવાર્ય. ‘સાડે નૌ સે કામ કરને કા એક બજે ખાને કો ઊઠને કા તો કમર કે ભાગ મેં થોડા દરદ હોતા હૈ, શામ કો ઊઠતે હૈ તો ભી દરદ હોતા હૈ’ ઉપરાંત, સતત એક જ મુદ્રામાં બેસીને કામ કરવાથી સમીરુદ્દીન શેખના પગની ઘૂંટી પર આંટણ પડી ગયું છે. ‘આંટણ દરેક કારીગરની ઘૂંટી પર હોય’ જણાવીને સમીરુદ્દીન ઉમેરે છે કે ‘પાઁવ પર નહીં બૈઠતા હૂઁ તો કમર મેં તકલીફ હોતી હૈ.’

ઓછી આવકમાં હાર્ડ (Hard) કામ કરતા કવર-કારીગરોના જીવનમાં હાડમારીનો પાર નથી. ‘મુજ પર હી પરિવાર નિર્ભર હૈ. છે હજાર ઘર કા ભાડા, રોજ કે પચાસ રુપેં ચાઈ-મસાલેં કે, રોજ કે સાઠ રુપેં ઑટો યા બસ મેં આનેજાને કે. એક બચ્ચી ચાર સાલ કી હૈ ઇંગલિશ મિડીયમ મેં અભી દાખિલા હુઆ હૈ. દસ હજાર કી ફી ભરની હૈ એક સાલ કી.’ કવર પર ફેંટ મારતાં-મારતાં ૩૩ વર્ષના ઉસ્તાદ કારીગર મોહસીનખાન નાસિરખાન પઠાણના શબ્દોમાં દબાયેલી વેદના કળી શકાય.

બે છોકરી, એક છોકરો, પત્ની અને પિતાજી સહિત કુલ છ સભ્યોનું સમીરુદ્દીનનું કુટુંબ. ‘બચ્ચેં બડે હો ગયે હૈં’ કહી સમીરુદ્દીન ઉમેરે છે, ‘કવર કે કામ સે ઘર ચલ જાતા હૈ પર બચત નહીં હોતી હૈ.’ આવકનાં બીજાં વિકલ્પો વિશે વિચારે છે તેમજ રિક્ષા લેવાથી આવક સારી થશે એમ વિચારી વ્હીકલનું લાઇસન્સ કઢાવવાની ચિંતા પણ કરે છે, અન કારણ પણ આપે છે, ‘ક્યા હૈ કિ (કવર)કામ કા નક્કી નહીં હોતા હૈ, કામ કમ હો તો દો બજે - તીન બજે છૂટ જાયે, ક્યોંકિ હમ લોગ કમિશન પે હૈં પગાર પે નહીં હૈં’.

Workers sit in this same position for most of their working hours. Sameeruddin Shaikh (left) showing calluses on his ankle due to continuously sitting with one leg folded under him.
PHOTO • Umesh Solanki
Mustansir Ujjaini (right) and two others working, seated on the floor
PHOTO • Umesh Solanki

ડાબે: એક પગ પર સતત બેસવાના કારણે પગની ઘૂંટી પર પડેલું આંટણ બતાવતા તાજ એન્વેલપ્સના સમીરુદ્દીન શેખ. જમણે: ભોંયતળિયે બેસીને કામ કરતા મુસ્તનસિર ઉજ્જૈની અને અન્ય બે કારીગર. કામ કરતી વખતે કારીગરો સતત આ રીતે જ બેસતા હોય છે

કવર-કારીગરોનું યુનિયન ૧૯૮૮માં શરૂ થયું. શરૂઆતમાં યુનિયન ચાલ્યું, પછી બંધ પડ્યું, પછી ડૂબી ગયું. કારીગરોનો ચોક્કસ સમય યાદ નથી પણ થોડાં વર્ષ પહેલાં થોડા કારીગરોએ મળીને યુનિયનને ફરી ઊભું કર્યું. કારખાનાંના માલિકોના ઍસોસીઍશન સાથે મળીને કરાર કર્યો કે કારીગરોને આજે કામ પ્રમાણે દર વરસે ૧૦ ટકા મોંઘવારી, બોનસ, હક્ક રજા એમ કુલ ૩૦ ટકા અલગથી આપવાના રહેશે.

અમદાવાદમાં આ ધંધામાં મોટેભાગે પુરૂષો કામ કરે છે - અહીં પરબીડિયાં બનાવનાર કારીગરોમાં માત્ર એક જ મહિલા કારીગર છે.

કારીગરોને કવર-કામનું મહેનતાણું દર શનિવારે સાંજે ચુકવાય. કારીગરોનું મહેનતાણું ૧૦૦૦ કવર પ્રમાણે ગણાય. શ્રમમૂલ્ય કવરનાં આકાર પ્રમાણે, પ્રકાર પ્રમાણે, સાઇઝ પ્રમાણે, કાગળની જાડાઈ પ્રમાણે બદલાય.૧૦૦૦ કોડક પેપર કવરનું શ્રમમૂલ્ય ૩૫૦ ₨, અને આ જ સાઇઝના ૧૦૦૦ કોડક આર્ટ પેપરનું શ્રમમૂલ્ય ૪૮૯ ₨. એક કારીગર એક દિવસના બે હજારથી લઈને છ હજાર સુધી કવર બનાવી શકે, પણ એનો આધાર કવરના પ્રકારને સીઝન પર રહે.

એક ૧૧”×૪.૭૫”ની સાઈઝના ૧૦૦ GSM (Grams Per Square Meter) વજનવાળા ઑફિસના કવરની છૂટક કિંમત હોય પાંચ રૂપિયા.

૧૦૦ GSM પેપરના ૧૦૦૦ કવરના કવર-કારીગરને ચૂકવાય લગભગ ૧૦૦ રૂપિયા. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો  ઑફિસ કવરની બજાર કિંમતનો પચાસમો ભાગ આવે છે કારીગરોના હાથમાં.

એક કારીગરને એકસો રૂપિયા કમાવામાં લગભગ બે કલાક જેટલો સમય લાગે છે.

S. K. Sheikh the owner of Taj Envelopes arranging the die on the rectangle sheets before cutting the paper in the machine
PHOTO • Umesh Solanki

પંચિંગ મશીન પર લંબચોરસ શીટ પર કટિંગ કરતા પહેલા ડાઈ (Die) ગોઠવતા ‘તાજ એન્વેલપ્સ’ના શેઠ અને કટિંગમેન એસ. કે. શેખ


Maqbul Ahmad Jamaluddin Shaikh a worker at Om Traders operating the punching machine that cuts sheets of paper to a size and shape of ready for folding. Most workshop owners handle the cutting and punching machines themselves
PHOTO • Umesh Solanki

ઓમ ટ્રેડર્સ માં પંચિંગ મશીન પર ડાઈ( Die )ની સાઇઝ અને આકાર પ્રમાણે પંચિંગ કરતા કટિંગમેન મકબુલ અહમદ જમાલુદ્દીન શેખ


Different shapes and sizes of metal frames (called a die) are used in the punching machines
PHOTO • Umesh Solanki

પંચિંગ મશીન પર પંચિંગ માટે જુદાજુદા આકારની ડાઈ (Die)


Artisans at Om Traders counting the sheets and getting piles of 100 each ready to be folded
PHOTO • Umesh Solanki

૧00-૧00ની થોકની ગણતરી કરતા અને ફૉલ્ડ કરતા ઓમ ટ્રેડર્સમાં કવર-કારીગરો


Workers begin by folding the envelope sheets to give them shape. Each flap is identified by its distinctive name – mathu (top flap), pendi (bottom flap), dhapa (right flap, where the glue will be applied), khola (let flap). Bhikbhai Rawal of Taj Envelopes is folding pendi of a large envelope to hold an x-ray
PHOTO • Umesh Solanki

પંચિંગ થયેલી શીટને કવર બનાવવા માટે કારીગરો કામની શરૂઆત ફૉલ્ડિંગથી કરે છે. કવરના દરેક ફ્લૅપ અલગ-અલગ નામથી ઓળખાય – માથું (top flap) , પેંડી (bottom flap) , ધાપા (side flap, જેના પર લઇ લગાવાય ) , ખોલા ( side flap, જેના પર ધાપા ચોંટાડાય ). X-Ray કવર ની પૅંડી ને ફૉલ્ડ કરતા ભીખાભાઈ રાવળ (તાજ એન્વેલપ્સ)


Abdul Majeed Abdul Karim Sheikh (left) and Yusuf Khan Chotukhan Pathan of Sameer envelopes are using their side of their palms on the folded dhapa and pendi to make a sharp crease
PHOTO • Umesh Solanki

ક્રીસ બનાવવા માટે ઘાપા પર ફેંટ (મુઠ્ઠી) અબ્દુલ મજીદ અબ્દુલ કરીમ શેખ (ડાબે) અને પૅંડી પર ફેંટ (મઠ્ઠી) મારતા યુસુફખાન છોટુખાન પઠાણ ( સમીર એન્વેલપ્સ)


Mohammad Ilyas Shaikh of Dhruv Envelopes, using his fist on the side flap. He works on 100 envelopes at a time and needs to repeat the same action some 16 times leaving the sides of his palm sore
PHOTO • Umesh Solanki

કવરના ખોલા ( Side Flap) પર ફેંટ (મુઠ્ઠી) મારતા મોહંમદ ઇલિયાસ શેખ (ધ્રુવ એન્લેલપ્સ). મોહંમદ એક સાથે ૧૦૦ કવર પર કામ કરે છે, એકની એક પ્રવૃત્તિ એમને સોળ વખત કરવી પડે છે


Abdul Ghaffar Gulabbhai Mansuri at Taj Envelopes uses mal todvano patthar (a folding stone) on the bottom flap. The ‘stone’ is actually a piece of iron weighing about a kilogram and a half and is an essential tool in the process
PHOTO • Umesh Solanki

પૅંડી પર પથ્થર મારીને માલ તોડતા અબ્દુલ ગફાર ગુલાબભાઈ મંસૂરી (તાજ એન્વેલપ્સ). પથ્થર ’ આમ તો લગભગ એકથી દોઢ કિલોગ્રામનો લોખંડનો લંબચોરસ(ઘન) ટુકડો છે, પણ કારીગરો માટે તો મહત્ત્વનું ઓજાર.


Craftsmen use a wooden tool, known as silas to pull the right side of the stack of envelopes into a slide, making it easy to apply glue
PHOTO • Umesh Solanki

કારીગરોમાં સિલેસ તરીકે ઓળખાતું લાકડાનું ઓજાર સીડી ખેંચવા માટે વપરાય જેથી ધાપા અને પૅંડી પર ઝડપથી અને સરળતાથી લઇ (એક પ્રકારનો ગુંદર) લગાવી શકાય


Abdul Muttalib Mohammad Ibrahim Ansari at Taj Envelopes is applying lai (a glue made from either refined flour or tamarind seed) on the covers using a putlo , a little bundle-like tool made using thin strips of cloth tied inside a piece of rexine
PHOTO • Umesh Solanki

પુટલાથી લઇ (Paste) લગાડતા અબ્દુલ મુત્તલીબ મોહમદ ઇબ્રાહીમ અંસારી (તાજ એન્વેલપ્સ). લઇ ફટકડી, મેંદો અને પાણથી કે કચુકામાંથી બને છે. પુટલાની બનાવટમાં કપડાની કતરણો પર કપડું વીંટાળી સાંધી દેવામાં આવે છે, કપડાના બદલે રૅ ગ્ઝિન નો ઉપયોગ પણ થાય છે


Sameeruddin Shaikh applying paste to dhapa , the right flap of the envelope paper. He works on 100 envelopes at a time
PHOTO • Umesh Solanki

પુટલાથી ધાપા પર લઇ (Paste) લગાડતા સમીરુદ્દીન શેખ . બીજા કારીગરોની જેમ સમીરુદ્દીન પણ એક સાથે ૧૦૦ કવર પર કામ કરે છે


Bhikhabhai Rawal at Taj Envelopes folds the papers to paste the glued right flap on khola , the left flap
PHOTO • Umesh Solanki

ખોલા (Side Flap) પર ધાપા (Side Flap) ચોંટાડતા ભીખાભાઈ રાવળ (તાજ એન્વેલપ્સ)


Mohammad Ilyas Shaikh at Dhruv Envelope seals the bottom of the cover by fixing the glued pendi
PHOTO • Umesh Solanki

કવરના નીચેના ભાગ પર પૅંડીનું પૅસ્ટિંગ કરતા મોહંમદ ઇલિયાસ શેખ (ધ્રુવ એન્લેલપ્સ)


Artisans at Om Traders taking a break for lunch. This is the only time in the day that they stop working
PHOTO • Umesh Solanki

બોપોરનું ભોજન લેતા ઓમ ટ્રેડર્સના કવર-કારીગરો. કામ દરમિયાન હળવા થવાનો આ સમય


Abdul Muttalib Mohammad Ibrahim Ansari shows a large-size lamination cover that he has been making at Taj Envelopes
PHOTO • Umesh Solanki

મોટી સાઇઝના લૅમિનેશન કવર સાથે અબ્દુલ મુત્તલીબ મોહમદ ઇબ્રાહીમ અંસારી (તાજ એનવેલપ્સ)


An average worker takes about six to seven minutes to get 100 envelopes ready. Shardaben Rawal(left) has been making the envelopes for the last 34 years. She learnt it while working with her husband Mangaldas Rawal (right)
PHOTO • Umesh Solanki

સામાન્ય કારીગરને ૧૦૦ કવર બનાવતા છથી સાત મિનિટ લાગે. છેલ્લાં ચોત્રીસ વર્ષથી શારદાબહેન રાવળ (ડાબે) કવર બનાવે છે. શારદાબહેન કવર-કારીગરી તેમના પતિ મંગળદાસ રાવળ (જમણે) સાથે કામ કરતાં-કરતાં શીખ્યાં


An envelope goes through 16 rounds in the hands of a worker during the entire process and the chances of getting your fingers cut, are high. Kaleem Sheikh shows his injured thumb
PHOTO • Umesh Solanki

બનતાં પહેલાં એક કવર કારીગરના હાથમાં સોળ વખત ફરતું હોય છે, પરિણામે આંગળા કપાઈ જવાની શક્યતા વધારે રહે છે. કવરની ધાર વાગવાથી કપાયેલો અંગૂઠો બતાવતા કલીમ શેખ


When the lai (handmade glue) touches the injured fingers they burn and pain. Kaleem Shaikh of Dhruv Envelopes shows his recent injuries
PHOTO • Umesh Solanki

કવરની ધાર વાગેલા આંગળાના ઘા પર લઇ લાગવાથી બળતરા અને દુખાવો થતો હોય છે. ધાર વાગવાથી થયેલી ઇજા બતાવતા કલીમ શેખ ( ધ્રુવ એન્લેલપ્સ)


Hanif Khan Bismillah Khan Pathan at Taj Envelopes stacks the covers with open flaps according to their sizes
PHOTO • Umesh Solanki

કવરનું મોંઢું બંધ (ફ્લૅપ બન) કરવા માટે કવરને સાઇઝ પ્રમાણે સરખાં કરતા હનીફખાન બિસ્મિલ્લાહ ખાન પઠાણ (તાજ એન્વેલપ્સ)


Mohammad Hanif Nurgani Shaikh closes the mouth of the envelope by folding the top flap. He is the current president of the envelope workers union
PHOTO • Umesh Solanki

કવરનું મોંઢું ( top flap ) બંધ (ફ્લૅપ બન) કરતા કવર-કારીગરોના યુનિયન-પ્રમુખ મોહંમદ હનીફ નુરગની શેખ


The finished envelopes are packed in bundles of hundred each by Hanif Pathan
PHOTO • Umesh Solanki

પટ્ટી ચોંટાડેલાં કવરને બૉક્સમાં મૂકતા હનીફ પઠાણ


Shardaben Rawal placing the envelopes in a box. Other than her, there is not a single woman working in any of the 35 envelope workshops in Ahmedabad
PHOTO • Umesh Solanki

કવરને બૉક્સમાં મૂકતાં શારદાબહેન મંગળદાસ રાવળ. શારદાબહેન અમદાવાદમાં આવેલા પાંત્રીસ કવર-કારખાનાંમાં એકમાત્ર મહિલા-કવર-કારીગર છે


The Rawal couple giving a report on their work to Jietendra Rawal, the owner of Dhruv Envelopes. They will be paid on Saturday for the week
PHOTO • Umesh Solanki

લેતા ધ્રુવ એન્વેલપ્સના માલિક જીતેન્દ્ર રાવળને હિસાબ માટે કામનો રિ પૉર્ટ આપતું રાવળ-દંપતી. દર શનિવારે વળતર અપાયા પહેલાં કેટલાં કવર બનાવ્યાની ગણતરી થાય છે


A photo of the document listing the increase in wages of artisan labour between January 1, 2022 to December 31, 2023, prepared after discussion between the two unions, of workers and manufacturers in Ahmedabad. In 2022, cover-craft prices were increased by 6 per cent
PHOTO • Umesh Solanki

ઓલ ઇન્ડિયા એન્વેલપ્સ વર્ક્સ યુનિયન અને ઓલ ઇન્ડિયા એન્વેલપ્સ મેન્યુફેક્ચર ઓનર્સ એસોસીએશન વચ્ચે થયેલી ચર્ચા પછી બહાર પડેલું કારીગરની મજૂરીના ભાવવધારાનું લિસ્ટ (1-1-2022 થી 31-12-2023 સુધી ) . આ લિસ્ટ દર બે વરસે પડતું હોય છે. 2022માં કવર-કારીગરીમાં 6 %નો ભાવવધારો થયો

આ લેખના રિપોર્ટિંગમાં મદદ બદલ લેખક હોઝેફા ઉજ્જૈનીના આભારી છે.

Umesh Solanki

Umesh Solanki is an Ahmedabad-based photographer, reporter, documentary filmmaker, novelist and poet. He has three published collections of poetry, one novel-in-verse, a novel and a collection of creative non-fiction to his credit.

Other stories by Umesh Solanki
Editor : Pratishtha Pandya

Pratishtha Pandya is a Senior Editor at PARI where she leads PARI's creative writing section. She is also a member of the PARIBhasha team and translates and edits stories in Gujarati. Pratishtha is a published poet working in Gujarati and English.

Other stories by Pratishtha Pandya
Photo Editor : Binaifer Bharucha

Binaifer Bharucha is a freelance photographer based in Mumbai, and Photo Editor at the People's Archive of Rural India.

Other stories by Binaifer Bharucha