रामाच्या नावानं

“या जगात गरिबीसारखं दुसरं दुःख नाही,” मेहत्र राम टंडन १६ व्या शतकातल्या कवी तुलसीदासांचं वचन उद्धृत करतात. छत्तीसगडच्या रायगड जिल्ह्यातल्या चुरेला गावचे मेहत्र राम रामनामी आहेत. रामनामी मूळचे चांभार जातीतले. त्यांनी जात व्यवस्था नाकारली आणि भक्तीचा मार्ग धरला, ज्याच्या केंद्रस्थानी राम आहे.

“आम्ही आमचं आडनाव राम असं लावतो. अर्थात आम्ही इतरही काही आडनाव लावू शकतो. तुम्हाला आम्हा लोकांमध्ये शर्मा, बॅनर्जी, सिंग, पटेल किंवा इतरही आडनावं सापडतील,” बिलासपूर जिल्ह्याच्या चापोरा गावचे चंदू राम सांगतात. “चांभार तर आहोतच पण आम्ही श्रेष्ठी, बैश्य आणि बानिक (वाणी) देखील आहोत. सगळ्या समाजाचे आहोत आम्ही.”

या पंथाचे साधक रायगड, जांजगीर-चांपा, बिलासपूर आणि इतर काही जिल्ह्यात मुख्यतः महानदीच्या काठाने वसलेल्या गावांमध्ये राहतात. काही ओदिशा आणि महाराष्ट्राच्या सीमेलगतही राहतात. (या लेखातले फोटो मी एप्रिल २०१५ ते ऑगस्ट २०१७ या काळात छत्तीसगडच्या माझ्या प्रवासात काढले आहेत.)

अधिकृत कागदपत्रांत रामनामींची गणना हिंदू अशी केली गेल्यामुळे त्यांची संख्या नक्की किती हे सांगणं मुस्किल आहे. पण या पंथाचे ज्येष्ठ सांगतात त्याप्रमाणे स्त्री पुरुष दोन्ही धरून आता २० हजाराहून जास्त रामनामी नसावेत. डिसेंबर-जानेवारी महिन्यातल्या भजन मेळ्याला तरी इतक्या संख्येने रामनामी येतात.

हिंदू धर्मातल्या जातीच्या आणि व्यवसायांच्या उतरंडीमध्ये ज्या खालच्या जाती आहेत, रामनामी त्या जातींमधले आहेत. रॅप्ट इन द नेमः द रामनामीस, रामनाम अँड अनटचेबल रिलीजन इन सेंट्रल इंडिया (२०१२, मालिका संपादकः वेन्डी डॉनिगर) या आपल्या पुस्तकात हवाई विद्यापीठ, मनोआ येथे धर्म या विषयाचे सहयोगी अध्यापक असणारे रामदास लँब म्हणतात की १८२० मध्ये चांभारांचा एक गट (ही जात नंतर अनुसूचित जाहीर झाली) रामनामी झाला, त्यांनी जातीने लादलेलं काम जसं ढोरं ओढणं, कातड्याचं, चामड्याचं काम करणं सोडून दिलं आणि शेती, कुंभारकाम आणि धातुकाम सुरू केलं.

हा पंथ जरी शंभर वर्षंच जुना असला तरी लँब लिहितात, रामनामी पंथ हा १५ व्या शतकातल्या कबिराच्या नामस्मरणाच्या भक्ती परंपरेचाच मार्ग अनुसरतात. यामध्ये कोणत्याही जातीच्या किंवा सामाजिक स्तराच्या व्यक्तीला देवाचं नाव घेऊन भक्तीचा मार्ग खुला आहे.

चांभार असलेल्या परसुराम यांनी पहिल्यादा कपाळावर ‘राम’ असा एकच शब्द कोरला असं मानलं जातं. साधारण १८७० मध्ये चापोरा गावी ते जन्माला आले असं मानलं जातं. यासंबंधी कुठलाही दस्तावेज उपलब्ध नाही मात्र ज्येष्ठ, वयोवृद्ध रामनामी त्यांच्याबद्दलच्या काही आठवणी सांगतात. “आम्ही कोणत्या देवाकडून नाही तर एका साध्यासुध्या माणसाकडून दीक्षा घेतलीये,” रायपूर जिल्ह्याच्या अर्जुनी गावचे साधू राम त्यांच्या या थोर नायकाविषयी सांगतात.

त्यांच्या वस्तीतल्या इतर दलितांहून हे लगेच वेगळे कळतात त्याचं कारण त्यांचा पेहराव आणि त्यांचं दिसणं. बरेच जण अंगभर ‘राम’ नाम गोंदून घेतात (याला गोंडी भाषेत ‘अंकित करना’ म्हणतात), रामनाम लिहिलेली एक ओढणी लपेटून घेतात आणि मोरपिसाचा एक मुकुट डोक्यावर धारण करतात. “आमच्या अंगभर राम लिहिलंय,” रायगड जिल्ह्याच्या पांडरीपाणी गावचे पितांबर राम सांगतात. “म्हणूनच बघा, आम्हीच रामायण आहोत.” आणि त्यांच्या अंगावरचं गोंदण म्हणजे देवाचे ठसे आहेत असं ते मानतात.

मी ज्या रामनामींशी बोललो त्यांनी मला सांगितलं की एक जात, वर्ग आणि लिंगभेदमुक्त असा समाज तयार करण्याचा त्यांनी प्रयत्न केलाय. परसुराम यांनी कुणालाही त्यांचं वारस जाहीर केलं नाही आणि आता काही निवडक स्त्री पुरुषांची समिती या पंथाचं सगळं काम पाहते.

ज्यांनी अंगभर गोंदून घेतलं आहे – ज्यांना पूर्णनक्षिक म्हणतात – ते बहुतेक जण आता त्यांच्या सत्तरीत आहेत. त्यांची मुलं जी ७० च्या दशकात शिक्षण घेऊ लागली आता शहरांमध्ये नोकरी करत आहेत. लोक चेष्टा करतील किंवा आपल्या माथी ‘मागास’ असा ठपका बसेल किंवा कुणी कामच देणार नाही अशा भीतीने त्यांना आता अंगावर गोंदवून घेण्यात रस नाहीये.

अनुवादः मेधा काळे