शेतकरी नको गं बाईः जमिनी कसा, बिनलग्नाचे बसा

तीन वर्षं प्रयत्न केल्यानंतर पंढरीनाथ आणि कौशल्या शेळकेंच्या पोराचं, रणजितचं यंदाच्या फेब्रुवारीत लग्न ठरलं. “नकार आला की किती अपमान होतो ते तुम्हाला शब्दात नाही सांगता यायचं,” ५२ वर्षीय पंढरीनाथ सांगतात. “लोक पहिला सवाल काय करणार, तर ‘शेती सोडून [नवऱ्या मुलाकडे] कमाईचं दुसरं काही साधन आहे का?’ ”

रणजित २६ वर्षांचा आहे आणि उस्मानाबाद जिल्ह्यातल्या खामसवाडीत आपल्या कुटुंबाच्या चार एकर रानात सोयाबीन, हरभरा आणि ज्वारी करतो. पंढरीनाथ गावातल्या पोस्ट ऑफिसात कारकून आहेत आणि महिन्याला
रु. १०,००० पगार घेतात. काही काळ रणजितने देखील नोकरी शोधण्याचा प्रयत्न केला पण त्याला काही यश आलं नाही – त्यामुळे शेती हाच त्याच्या उत्पन्नाचा एकमेव स्रोत आहे.

“कुणालाच त्याची पोरगी शेतकऱ्याला द्यायाची नाही,” शेतमजुरी करणाऱ्या कौशल्या सांगतात. “शेतकऱ्याला तर न्हाईच न्हाई. सावकाराकडून कर्जं काढून, हे इतकालं व्याज देऊन, कसं बी करून पोरीचं लग्न नोकरीवाल्याशीच लावायचं बगतील. पर शेतकऱ्याच्या घरात नको.”

एक काळ असा होता जेव्हा मराठवाड्यात शेतकऱ्याच्या स्थळाला मोठी मागणी होती. पण शेतीतल्या वाढत्या अनिश्चिततेमुळे सगळंच चित्र बदलू लागलं आहे. शेतीचा वाढता खर्च, अपुरे बाजारभाव, लहरी हवामान आणि ग्रामीण भागातली वित्त व्यवस्था मोडकळीत आलीये, अशा आणि इतरही कारणाने मराठवाड्यातला शेतकरी कर्जाच्या खाईत खोल बुडालाय.

खामसवाडीचे वयस्क शेतकरी, ६५ वर्षीय बाबासाहेब पाटील यांच्या मते, काळ बदललाय आता. “मी विशीत असताना, एखाद्या सरकारी नोकरापेक्षा शेतकऱ्याचा मान जास्त होता.” या व्यवसायाला समाजात वरचं स्थान होतं आणि कमाईची देखील शाश्वती होती. “पोरगं असणारा शेतकरी लग्नाची सगळी बोलणी ठरवायचा, हुंडा असो, देणं घेणं असो.”

पण आता, हनुमान जगताप म्हणतात त्याप्रमाणे, “शेतीत काहीही भवितव्य राहिलेलं नाही.” १९९७ पासून जगताप लातूर शहरात एक वधू वर सूचक मंडळ चालवित आहेत. आताशा पोरीचे आई-वडील शक्यतो गावात न राहणारी स्थळं शोधायला सांगू लागलेत. “लोकाला असं वाटतं की पोरगं शहरात किंवा मोठ्या गावात राहतंय म्हणजे ते शेती करत नसेल,” ते म्हणतात. “पोरीसाठी पाव्हणा शोधणाऱ्या आई-वडलाचं शिक्षण किंवा पगारीवर फार ध्यान नसतं [पोरगं काय काम करतं ते जास्त महत्त्वाचं आहे].”

जगताप सांगतात की गेल्या दहा वर्षांपासून त्यांना हा बदल दिसू लागला आहे. “पूर्वी एखादं स्थळ शोधायला मला लई झाले, दोन आठवडे लागत असतील, काही वेळा दोन महिने. पण आताशा कमीत कमी सहा महिने धरून चाला. कधी कधी तर वर्ष जातं. माझे बहुतेक सगळे संपर्क लातूर शहरात किंवा आसपासच्या गावांमध्ये आहेत. मला काय औरंगाबाद, पुणे किंवा मुंबईची जास्त लोकं माहित नाहीत, आन् आई-वडलाला [लग्न झाल्यावर] तिथंच पोरी द्यायच्यायत.”

याचा अर्थ हा की शेती करणाऱ्या अनेक पोरांची विशी किंवा तिशी पार झाली तरी लग्नं झालेली नाहीत, आणि ग्रामीण भागाचा विचार केला तर हे लग्नाचं वय ओलंडून पार पुढे चाललंय, पंढरीनाथ म्हणतात. “आम्ही २३-२४ व्या वर्षीच पोरी पाहायला सुरू करतो.”

अखेर या वर्षी फेब्रुवारी महिन्यात पंढरीनाथ आणि कौशल्या यांना त्यांच्या लेकासाठी पोरगी मिळाली – रणजितची भावी वधू शेजारच्या गावातल्या शेतकऱ्याच्या कुटुंबातली पाचवी पोरगी आहे. “तिच्या वडलांनी चार पोरींची लग्नं लावून दिली आहेत आणि आता त्यांची अशी गत आहे की ते एक पैसा देखील कर्जानं काढू शकत नाहीत,” कौशल्या सांगतात. “आम्ही त्यांना सांगितलं, आम्हाला काय बी नको, फक्त तुमची पोरगी द्या. आम्हाला घाई होती आणि त्यांचा नाविलाज होता. दोन्ही बी जुळून आलं. पण माझ्या धाकल्या लेकाचं लग्नच हुईल का नाही अशी शंका माझ्या मनात यायला लागलीये.”

“आम्हाला किती का त्रास झाला असला, तरी मी कुणाला बोल लावीत नाही,” पंढरीनाथ म्हणतात. “माझी पोरगी असती तर मीसुदिक हेच केलं असतं. शेतकऱ्याची जिंदगी एका शेतकऱ्यालाच माहित राहते. पीक चांगलं यावं तर भाव पडावे. आणि भाव चांगले असले तर पावसानं दगा द्यावा. बँका बी आमच्याशी वैर असल्यागत वागतात. प्रत्येक शेतकऱ्याच्या डोक्यावर कर्ज आहे. आपल्या पोरीसाठी असली जिंदगी कुणाला हवी असणार सांगा?”

खामसवाडीहून ७० किलोमीटरवर बीड जिल्ह्याच्या अंबाजोगाई तालुक्यातल्या गिरवली गावच्या दिगंबर झिरमिलेंचंही हेच म्हणणं आहे. “माझी १९ वर्षांची लेक आहे,” ते सांगतात. “आता दोन वर्षांत मी तिच्यासाठी पाव्हणे शोधायला सुरू करेन. आणि मी आताच ठरविलंय, शेतकरी नको.”

गावाकडच्या अनेक शेतकरी कुटंबांमध्ये लग्नासाठी पोरींचा शोध सुरूच आहे पण कॅमेऱ्यासमोर येणं तर दूरच मोकळेपणी बोलायला पण फारसे कुणी तयार नाहीत. पोरी शोधण्यात येणाऱ्या अडचणींबाबत काही प्रश्न विचारले तर बोलणं धुडकावून लावलं जातं किंवा लाजिरवाणं हसू समोर येतं. वीस एकर रान असणारा २६ वर्षीय संदीप बिडवे म्हणतो, “त्यांना नकार आलाय असं कुणीच मान्य करणार नाही, पण खरी परिस्थिती तीच आहे.”

बिडवे अजून अविवाहित आहे आणि लग्नासाठी पोरगी शोधतोय. तो म्हणतो, शेतीला आता काही मानच राहिलेला नाही. “आता हे मान्य करण्यात काय लाजायचंय,” तो म्हणतो. “दहा हजाराचा पगार असणाऱ्यांची लग्नं व्हायलीयेत पण १० एकराचा मालक असलेला धडपडायलाय. पोरीचा बाप काय विचारतोः पोटापाण्याचं काय करता? तुम्ही उत्तर दिलं की तो म्हननार, आम्ही कळवू. त्याला दुसरं बरं घर मिळालं नाही तर तो बऱ्याच महिन्यांनी काय तर कळविणार. आम्ही तोपर्यंत बिगर लग्नाचे असणार याची केवढी खात्री राहते बगा त्यांना.”

मी संजयशी बोलत असताना जवळच्याच गावातला एक पोलीस आमच्यापाशी आला. आपलं नाव न सांगण्याच्या अटीवर त्याने सांगितलं की तीन वर्षांपूर्वी जेव्हा त्याचं लग्न झालं तेव्हा त्याच्या वडलांनी १५ लाख हुंडा मागितला आणि त्यांना मिळाला पण. “मला सरकारी नोकरी आहे,” तो सांगतो. “पण माझा भाऊ शेती करतो. आणि आम्ही त्याच्यासाठी पोरगी बघतोय. माझ्या लग्नाच्या वेळी माझ्या बापाचा काय तोरा होता आणि आता काय आहे यात किती फरक पडावा, तुमचा विश्वासच बसणार नाही.”

तिथेच असलेले ४५ वर्षीय बाबासाहेब जाधव म्हणतात की त्यांना हा फरक कसा पडतो ते नीट समजलंय. त्यांचं सहा एकर रान आहे आणि २७ वर्षांचा एक मुलगा आहे, विशाल. “त्याला किती तरी वेळा नकार आलाय,” ते सांगतात. “काहीच दिवसांमागे मी त्याला तालुक्याच्या ठिकाणी वधुवर मेळाव्याला घेऊन गेलतो. पोरींना विचारलं की त्यांना कसा पोरगा हवाय. जेव्हा दोघींनी सांगितलं की ‘शेतकरी सोडून कुणीही चालेल’, मी तिथनं माघारी आलो.”

अनुवादः मेधा काळे