ਸਰਤ ਮੋਹਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਹਾਥੀ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਫਾਂਦੀ (ਟ੍ਰੇਨਰ) ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 90 ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਨਾਲ ਹੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚਾਹੇ ਇਹ ਮੋਟੀ ਚਮੜੀ ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਾਨਵਰ ਕਿਸੇ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਤੇ ਚਾਹੇ ਜੰਗਲੀ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੇ ਫਾਂਦੀ ਕੋਲ ਭੱਜਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪੀਲਖਾਨਾ ਦੇ ਆਰਜੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਨਵਜੰਮੇ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਇਨਸਾਨੀ ਛੋਹ ਦਾ ਆਦੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। “ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਦਰਦ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,” ਸਰਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ।

ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਦਿਨ ਬੀਤਦੇ ਹਨ ਹਾਥੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੁਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਵਧਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦ ਤੱਕ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹਿਜ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਜਾਨਵਰ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਸਰਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਟ੍ਰੇਨਰ ਇੱਕ ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਟ੍ਰੇਨਰ ਵਿਚਲੀ ਦੋਸਤੀ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਕੂਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

“ਤੂੰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਕਾਕੋ ਬਾਂਸ ਖਾਂਦਾ।
ਟ੍ਰੇਨਰ ਤੋਂ ਮੁਗਧ ਹੋ ਕੇ ਘਾਟੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਆਇਆ।
ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਸਿਖਾਵਾਂਗਾ,
ਤੈਨੂੰ ਬਹਿਲਾਵਾਂਗਾ,
ਇਹ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੈ!
ਇਹ ਫਾਂਦੀ ਤੇਰੇ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਜਾਵੇਗਾ”

ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਰੱਸੇ ਜਾਨਵਰ ਦੀ ਹਿੱਲਜੁਲ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਬੰਨ੍ਹੇ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਢਿੱਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਅਖੀਰ ਖੋਲ੍ਹ ਹੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਟ੍ਰੇਨਰ ਦਾ ਦੱਸਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਰੱਸੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਰੱਸੇ ਦੀ ਅਲੱਗ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਨਾਮ ਹੈ। ਹਾਥੀ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਜਿਹੜੇ ਮਿੱਠੇ ਗੀਤਾਂ ਨਾਲ ਕਰਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਹੀ ਜਾਦੂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹਨ ਲਈ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਲਈ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਬੀਰਬੋਲ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨ ਕਰਦਿਆਂ ਸਰਤ ਮੋਰਾਨ ਦੀ ਵੀਡੀਉ ਦੇਖੋ

ਮਾਹਿਰ ਟ੍ਰੇਨਰ ਸਰਤ ਮੋਰਾਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਫਾਂਦੀ ਇਸ ਲਈ ਬਣੇ ਕਿਉਂਕਿ, “ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਾਥੀ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਖੇਡਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਿਆ।”

ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂਰੀ ਟੀਮ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। “ਇਸ ਟੀਮ ਦੇ ਲੀਡਰ ਨੂੰ ਹੀ ਫਾਂਦੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਸਹਾਇਕ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੁਹੋਟੀਆ, ਮਹੌਤ ਅਤੇ ਘਾਸੀ। ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਜਾਨਵਰ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਪੰਜ ਜਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਨਾਲ ਹੀ ਸਰਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਖਾਣਾ ਵੀ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਉਹ ਅਸਾਮ ਦੇ ਤਿਨਸੂਕੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਤੋਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਅਪਰ ਦਿਹਿੰਗ ਰਿਸਰਵ ਜੰਗਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮੋਰਾਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਚੜਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਲੋਕ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਜੰਗ ਲਈ ਟ੍ਰੇਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਥਾਨਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਉੱਪਰਲੇ ਅਸਾਮ ਅਤੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਸੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਅੱਜ ਜੰਗਲੀ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲਤੂ ਬਣਾਉਣਾ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੈ ਪਰ ਨਵਜੰਮੇ ਹਾਥੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨੀ ਛੋਹ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਕਰਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਰਤ ਵਰਗੇ ਫਾਂਦੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੱਕ ਰੁਪਏ ਵੀ ਅਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ।

PHOTO • Pranshu Protim Bora
PHOTO • Pranshu Protim Bora

ਖੱਬੇ: ਹਾਥੀ ਬੀਰਬੋਲ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੀਲਖਾਨਾ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਆਰਜੀ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੱਜੇ: ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਛੁੱਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਬੱਚੇ ਬੀਰਬੋਲ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ ਉੱਜਲ ਮੋਰਾਨ, ਦੋਂਦੋਂ ਦੋਹੁਤੀਆ, ਸੁਬਾਖੀ ਦੋਹੁਤੀਆ, ਹੀਰੂਮੋਨੀ ਮੋਰਾਨ, ਫਿਰੂਮੋਨੀ ਮੋਰਾਨ, ਲੋਖੀਮੋਨੀ ਮੋਰਾਨ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ੀ ਮੋਰਾਨ

PHOTO • Pranshu Protim Bora

ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮੋਰਾਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਚੜਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਬੀਰਬੋਲ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਬਹੁਤ ਜਣੇ ਕਰਦੇ ਹਨ: (ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ) ਡੀਕੋਮ ਮੋਰਾਨ, ਸੁਸੇਨ ਮੋਰਾਨ, ਸਰਤ ਮੋਰਾਨ ਅਤੇ ਜਿਤੇਨ ਮੋਰਾਨ

ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਇਹ ਕੈਂਪ ਆਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਹਾਥੀ ਤੋਂ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲੈਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਹਾਥੀ ਦੇ ਟ੍ਰੇਨਰ, ਫਾਂਦੀ ਨੂੰ ਇਕ ਪੁਜਾਰੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੱਕ ਵੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੱਲੋਂ ਪਕਾਇਆ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਸੁਵਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਰਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਹਾਥੀ ਦੇਖਣ ਆਏ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੱਕ ਪੈਸੇ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮ ਮਾਘ ਬੀਹੂ ਵੇਲੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਵਾਢੀ ਸਮੇਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਣ ਵੱਲ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭੁੰਨੀ ਹੋਈ ਬਤੱਖ ਨੂੰ ਪੇਠੇ ਨਾਲ ਪਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। “ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਤੀਰ ਨਾਲ ਦੋ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਲਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਾਘ ਬੀਹੂ ਵੀ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਬਤੱਖ ਭੁੰਨ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਕੱਠੇ ਖਾਵਾਂਗੇ,” ਸਰਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਹਰ ਪਾਸੇ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਰਤ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਿਵਾਇਤ ਛੇਤੀ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੇ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਰਿਵਾਇਤ ਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। “ਮੈਂ ਤਾਂ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਕੋਈ ਈਰਖਾ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਿੱਖੇ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪੀੜੀ ਡਰ ਪੀੜੀ ਸਾਂਭਿਆ ਜਾਂ ਸਕੇ,” ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਤਰਜਮਾ: ਨਵਨੀਤ ਕੌਰ ਧਾਲੀਵਾਲ

Himanshu Chutia Saikia

हिमांशु चुतिया सैकिया टाटा सामाजिक विज्ञान संस्थेमध्ये पदव्युत्तर शिक्षण घेत आहे. तो संगीतकार, छायाचित्रकार आणि विद्यार्थी कार्यकर्ता आहे.

यांचे इतर लिखाण Himanshu Chutia Saikia
Photographs : Pranshu Protim Bora

Pranshu Protim Bora is a cinematographer and photographer based in Mumbai. From Jorhat, Assam he is keen to explore the folk traditions of the north east of India.

यांचे इतर लिखाण Pranshu Protim Bora
Editor : Priti David

प्रीती डेव्हिड पारीची वार्ताहर व शिक्षण विभागाची संपादक आहे. ग्रामीण भागांचे प्रश्न शाळा आणि महाविद्यालयांच्या वर्गांमध्ये आणि अभ्यासक्रमांमध्ये यावेत यासाठी ती काम करते.

यांचे इतर लिखाण Priti David
Translator : Navneet Kaur Dhaliwal

Navneet Kaur Dhaliwal is an agriculture scientist based in Punjab. She believes in the creation of a humane society, conservation of natural resources and preserving heritage and traditional knowledge.

यांचे इतर लिखाण Navneet Kaur Dhaliwal