ओवी संग्रहाच्या या पानात रंगूबाई पोटभरे, वाल्हाबाई टाकणखार आणि राधाबाई बोऱ्हाडेंच्या तोंडच्या आठ ओव्या आपल्याला ऐकायला मिळणार आहेत. या तिघी जणी बीड जिल्ह्याच्या माजलगाव तालुक्यातल्या भीमनगर या दलित वस्तीत राहत होत्या/आहेत.

दलित आणि इतर सर्व शोषित समाजांसाठी बाबासाहेबांनी जे कार्य केलं आणि या समाजाचा कैवारी म्हणून असणारी त्यांची भूमिका ही या ओव्यांमागची खरी प्रेरणा. माजलगावमधली भीमनगर ही प्रामुख्याने दलितांची वस्ती. ओवी प्रकल्पासाठी ही वस्ती म्हणजे बाबासाहेबांवरच्या ओव्यांचा जिवंत झरा. बाबासाहेब म्हणजे एक मुत्सद्दी राष्ट्रीय नेतृत्व, दलित आणि शोषितांचा आवाज जगापुढे मांडणारे कैवारी आणि भारताच्या संविधानाचे शिल्पकार.

या आठ ओव्यांमधल्या पहिल्या ओवीत रंगूबाई बाळाच्या जन्मामुळे महू गावात कशी लगबग चालू आहे ते गातात. (महू हा मध्य प्रदेशातला एक छावणी एरिया (कॅण्टोनमेंट) आहे. २००३  पासून या गावाला अधिकृतपणे डॉ. आंबेडकरनगर असं नाव देण्यात आलं आहे. १४ एप्रिल १८९१ रोजी बाबासाहेबांचा जन्म या गावी झाला.) ओवीत म्हटलंय की रामजीला (आंबेडकर) मुलगा झालाय ही बातमी साऱ्या गावात पसरलीये.

दुसऱ्या ओवीत राधाबाई बोऱ्हाडे गातात की बाळाचं बारसं लवकरच होणार आहे. रामजीची बहीण मीराबाई म्हणते की बाळाचं नाव भीमराज ठेवावं. महाराष्ट्रात बाळाचं नाव ठेवण्याचा मान आत्याचा असतो.

तिसऱ्या ओवीत म्हटलंय की सकाळी उठल्या उठल्या आधी बाबासाहेबांचं स्मरण करावं, त्यांचं नाव घेऊन मगच सकाळची कामं सुरू करावी. चौथ्या ओवीत राधाबाई म्हणतात, सकाळी उठल्या उठल्या त्या आधी भीमाच्या नावाचा जप करतात आणि मगच त्यांची दिवसभराची कामं करू शकतात. नाही तर कामं सुधरत नाहीत.


Songs of Majalgaon, memories of Mhow_article_GSP Ambedkar


पुढच्या चार ओव्या वाल्हाबाई टाकणखार आणि राधाबाई बोऱ्हाडेंनी एकत्र गायल्या आहेत. तीन ओव्यांमध्ये म्हटलं आहे, अंगणात दुधाचा सडा टाका, हा वाडा गौतम बुद्धाचा आहे. एक जण गाते, मी गौतमाची बहीण आहे आणि दुसरी गाते, मी त्याची भाची आहे.

आठवी ओवी परत एकदा बाबासाहेबांच्या जन्माबद्दल आहे. भीम त्याच्या माईचा लेक आहे आणि त्याच्या जन्मामुळे जणू तिच्या देहाचा उद्धार झाला आहे असं गायलं आहे.

टीपः अनेक दलित जातींनी आंबेडकरांसोबत धर्मांतर केलं आणि त्या नवबौद्ध म्हणून गणल्या जाऊ लागल्या. बौद्ध धर्मामुळे त्यांना जात व्यवस्था नाकारता आली आणि एक नवी ओळख मिळाली. त्यामुळे गौतम बुद्धाचा संदर्भ या दृष्टीने महत्त्वाचा आहे. या तिघी जणी केवळ बुद्धाची भक्ती करत नाहीत तर स्वतःला त्याच्या कुटुंबाचा भाग मानतात.  पाच ते सात क्रमांकाच्या ओवीत म्हटलंय की त्यांचं घर (वाडा) आणि अंगण आता अस्पृश्याचं नाहीये, हा आता गौतम बुद्धाचा वाडा आहे. गावात घरासमोर अंगणात सडा टाकायची पद्धत आहे. दुधाने सडा टाकणं म्हणजे एखादी गोष्ट शुद्ध करणं. जातीने दलितांवर केलेल्या अत्याचाराची ‘घाण’ जणू काही या दुधाच्या सड्याने त्या धुऊन काढत आहेत.




बाई महू गावामधी, कशाचा गलबला
कशाचा गलबला, रामजीला ग पुत्र झाला

या ग शेजारीणी बाई, नामकरन आज
बोलती मीराबाई, नाव ठिवा ग भिमराज

बाई सकळा उठूनी, भीमाच नाव घेवा
धरणी मातावरी, मंग पावुल ग टाकवा

बाई सकळा उठूनी, मुखी माझ्या भीम भीम
मुखी माझ्या भीम भीम, मंग सुधरत काम

बाई सकळा उठूनी सडा टाकीते दुधाचा
सडा टाकीते दुधाचा वाडा गौतम बुध्दाचा

बाई सकळा उठूनी सडा टाकीते सहील
सडा टाकीते सहील आहे गौतमाची बहीण

बाई सकळा ऊठूनी, सडा टाकीते मी कसी
सडा टाकीते मी कसी आहे गौतमाची ग भाशी

बाई भीम भीम करता, भीम आपल्या माईचा
भीम आपल्या माईचा, झाला उध्दार ग देहीचा


कलावंत – रंगू पोटभरे, वाल्हा टाकणखार, राधा बोऱ्हाडे Walha & Radha marathi.jpg

गाव – माजलगाव

वस्ती – भीम नगर

तालुका – माजलगाव

जिल्हा – बीड

जात – नवबौद्ध

दिनांक – २ एप्रिल १९९६ रोजी ओव्या रेकॉर्ड करण्यात आल्या. २ एप्रिल २०१७ रोजी आम्ही पुन्हा एकदा माजलगावला गेलो आणि या तिघींची भेट घेतली.

फोटोः वेरोनीक बाकी व संयुक्ता शास्त्री

पोस्टरः श्रेया कात्यायिनी

Namita Waikar

ନମିତା ୱାଇକର ହେଉଛନ୍ତି ଜଣେ ଲେଖିକା, ଅନୁବାଦିକା ଏବଂ ପିପୁଲ୍ସ ଆର୍କାଇଭ ଅଫ୍‌ ରୁରାଲ ଇଣ୍ଡିଆର ପରିଚାଳନା ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ। ତାଙ୍କ ରଚିତ ଉପନ୍ୟାସ ‘ଦ ଲଙ୍ଗ ମାର୍ଚ୍ଚ’ ୨୦୧୮ରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା।

ଏହାଙ୍କ ଲିଖିତ ଅନ୍ୟ ବିଷୟଗୁଡିକ ନମିତା ୱାକର
PARI GSP Team

PARIର ‘ଗ୍ରାଇଣ୍ଡମିଲ ସଙ୍ଗସ’ ପ୍ରକଳ୍ପ ଟିମ୍‌: ଆଶା ଓଗାଲେ (ଅନୁବାଦ); ବର୍ଣ୍ଣାଡ ବେଲ (ଡିଜିଟାଇଜେସନ୍‌, ଡାଟାବେସ୍‌ ଡିଜାଇନ୍‌, ପ୍ରସ୍ତୁତି ଏବଂ ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣ); ଜିତେନ୍ଦ୍ର ମୈଡ଼ (ଅନୁଲେଖନ, ଅନୁବାଦନରେ ସହାୟତା); ନମିତା ୱାଇକର (ପ୍ରକଳ୍ପ ମୁଖ୍ୟ ଏବଂ କ୍ୟୁରେସନ); ରଜନୀ ଖାଲାଡ଼କର (ଡାଟା ଏଣ୍ଟ୍ରି) ।

ଏହାଙ୍କ ଲିଖିତ ଅନ୍ୟ ବିଷୟଗୁଡିକ PARI GSP Team
Photographs : Samyukta Shastri

ଲେଖକ ପରିଚୟ: ସମ୍ୟୁକ୍ତା ଶାସ୍ତ୍ରୀ ହେଉଛନ୍ତି ପିପୁଲସ୍ ଆର୍କାଇଭ ଅଫ ରୁରାଲ ଇଣ୍ଡିଆର ବିଷୟ ସଂଯୋଜକ। ପୁନେର ସିମ୍ବିଓସିସ୍ ସେଣ୍ଟର ଫର ମିଡିଆ ଆଣ୍ଡ ମ୍ୟାନେଜମେଣ୍ଟ ଷ୍ଟଡିଜରୁ ସେ ସ୍ନାତକ ଡିଗ୍ରୀ ଏବଂ ଇଂରାଜୀ ସାହିଦ୍ୟରେ ଏସ୍ଏନ୍ଡିଟି ମହିଳା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ, ମୁମ୍ବାଇରୁ ସ୍ନାତକୋତ୍ତର ଡିଗ୍ରୀ ହାସଲ କରିଛନ୍ତି।

ଏହାଙ୍କ ଲିଖିତ ଅନ୍ୟ ବିଷୟଗୁଡିକ ସଂଯୁକ୍ତା ଶାସ୍ତ୍ରୀ
Editor and Series Editor : Sharmila Joshi

ଶର୍ମିଳା ଯୋଶୀ ପିପୁଲ୍ସ ଆର୍କାଇଭ୍‌ ଅଫ୍‌ ରୁରାଲ ଇଣ୍ଡିଆର ପୂର୍ବତନ କାର୍ଯ୍ୟନିର୍ବାହୀ ସମ୍ପାଦିକା ଏବଂ ଜଣେ ଲେଖିକା ଓ ସାମୟିକ ଶିକ୍ଷୟିତ୍ରୀ

ଏହାଙ୍କ ଲିଖିତ ଅନ୍ୟ ବିଷୟଗୁଡିକ ଶର୍ମିଲା ଯୋଶୀ
Translator : Medha Kale

ମେଧା କାଲେ ପୁନେରେ ରହନ୍ତି ଏବଂ ମହିଳା ଓ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ କାମ କରିଛନ୍ତି । ସେ ମଧ୍ୟ PARIର ଜଣେ ଅନୁବାଦକ ।

ଏହାଙ୍କ ଲିଖିତ ଅନ୍ୟ ବିଷୟଗୁଡିକ ମେଧା କାଲେ