‘ఇది మా భిశ్తీల పనిలో చివరి అధ్యాయం’

దక్షిణ ముంబైలో చిక్కగా, చిక్కురొక్కురుగా అల్లుకున్న ఇరుకు దారుల భులేశ్వర్‌లో మంజూర్ ఆలం షేక్ ప్రతిరోజూ ఉదయం 5 గంటలకంతా మేల్కొని, పనిలోకి వెళ్తారు. సన్నగా, పొడవుగా, తరచుగా గళ్ళ లుంగీ ధరించి ఉండే ఆయన తాను అద్దెకు తీసుకున్న 550-లీటర్ లోహపు బండిని నీటితో నింపేందుకు కావాసజీ పటేల్ ట్యాంక్ వైపుకు నెట్టారు. ఈ ప్రాంతం అతని ఇంటికి ఒక కిలోమీటరు దూరంలోని మీర్జా గాలిబ్ మార్కెట్ సమీపంలో ఉన్న దూధ్ బాజార్‌లో, ఒక పబ్లిక్ టాయిలెట్ మూలన ఉన్న బహిరంగ ప్రదేశంలో ఉంది. అతను తన బండితో దూధ్ బాజార్‌కు తిరిగి వచ్చి, దానిని నిలబెట్టి ఉంచేందుకు ఒక ప్రదేశాన్ని ఎంచుకుని, సమీపంలోని దుకాణాలకూ, ఇళ్లలోని తన ఖాతాదారులకూ నీటిని పంపిణీ చేయడం ప్రారంభిస్తారు.

ఈ పని చేస్తూ జీవనోపాధి పొందుతున్న చివరి తరం భిశ్తీల లో 50 ఏళ్ల మంజూర్ కూడా ఒకరు. దాదాపు నాలుగు దశాబ్దాలుగా ముంబై నగరంలోని ఈ చారిత్రాత్మక ప్రాంతంలోనివాసముండేవారికి త్రాగడానికి, శుభ్రం చేయడానికి, కడగడానికి అవసరమైన నీటిని మంజూర్ సరఫరా చేస్తున్నారు. కోవిడ్-19 విజృంభణ భిశ్తీల ఈ వృత్తికి అంతరాయం కలిగించే వరకు, భులేశ్వర్‌లో మశక్‌ ల తో నీటిని సరఫరా చేసే కొద్దిమంది మశక్‌ వాలాల లో మంజూర్ కూడా ఒకరు. దాదాపు 30 లీటర్ల నీటిని మోసుకెళ్లేందుకు రూపొందించిన తోలు సంచిని మశక్ అంటారు.

కానీ 2021లో ప్లాస్టిక్ బకెట్లకు మారిన మంజూర్, మశక్ ద్వారా నీటిని సరఫరా చేసే సంప్రదాయం “ఇప్పుడు చచ్చిపోయింది,” అని చెప్పారు. "వృద్ధులైన భిస్తీలు తమ స్వగ్రామాలకు తిరిగి వెళ్లవలసి ఉంటుంది, చిన్నవాళ్ళు కొత్త ఉద్యోగాలు వెతుక్కోవలసి ఉంటుంది" అని అతను చెప్తున్నారు. భిశ్తీలు చేస్తున్న ఈ పని ఉత్తర భారతదేశంలోని ముస్లిం సామాజికవర్గమైన భిశ్తీల సంప్రదాయ వృత్తి యొక్క అవశేషం. ' భిశ్తీ ' అనే పదం పర్షియన్ మూలానికి చెందినది. దీనికి 'నీటి వాహకం' అని అర్థం. ఈ సామాజిక వర్గాన్ని 'నీళ్ళు మోసేవాళ్ళు’ లేదా 'కుండలు మోసేవారు' అనే అర్థాన్నిచ్చే అరబిక్ పదమైన సక్కా(Saqqa) అనే పేరుతో కూడా పిలుస్తారు. రాజస్థాన్, ఉత్తరప్రదేశ్, హర్యానా, ఢిల్లీ, మధ్యప్రదేశ్, గుజరాత్(ఇక్కడ వీరిని పఖాలీ అని పిలుస్తారు)లలో భిశ్తీలు ఇతర వెనుకబడిన తరగతి (ఒబిసి)గా వర్గీకరించబడ్డారు.

“నీటి సరఫరా వ్యాపారాన్ని బిశ్తీలే ఏలేవారు. ముంబైలోని వివిధ ప్రదేశాలలో వారికి ఈ మెటల్ నీటి బళ్ళు ఉన్నాయి. ప్రతి బండి వద్ద దాదాపు 8 నుండి 12 మంది వ్యక్తులు నీటిని పంపిణీ చేసే ఉద్యోగం చేసేవారు." అని మంజూర్ చెప్పారు. ఒకప్పటి భిశ్తీల ఈ సంపన్న వ్యాపారం పాత ముంబైలో క్షీణించడం ప్రారంభించడంతో, వారు ఇతర అవకాశాల కోసం వెతకడం మొదలెట్టారని అతను జోడించారు. గ్రామీణ ఉత్తర ప్రదేశ్, బిహార్‌ల నుండి వలస వచ్చిన కార్మికులు ఇప్పుడు భులేశ్వర్‌లో నెమ్మదిగా వారి స్థానాన్ని ఆక్రమించారు.

మంజూర్ 1980లలో బిహార్ రాష్ట్రం, కటిహార్ జిల్లాలోని తన గ్రామమైన గచ్ రసూల్‌పూర్ నుండి ముంబైకి వచ్చారు. ఈ పనిలో ప్రవేశించడానికి ముందు, ముంబైకి వచ్చిన మొదటి రెండు నెలలు, ఆయన వడ-పావ్‌ ను అమ్మేవారు. పుట్టుకతో భిశ్తీ కాకపోయినప్పటికీ, అతను భులేశ్వర్‌లోని డోంగ్రీ, భిండీ బాజార్ ప్రాంతాలలో నీటి సరఫరా చేసే పనిని చేపట్టారు.

"నేను రాజస్థాన్‌కు చెందిన భిశ్తీ, ముంతాజ్ ద్వారా నియమించబడి శిక్షణ పొందాను" అని మంజూర్ చెప్పారు. "ఆ సమయంలో అతనికి నాలుగు నీటి బండ్లు ఉండేవి. ఒకో బండిని ఒకో మొహల్లా లో ఉంచేవారు. అక్కడి నుండి 7-8 మంది వ్యక్తులు మశక్ ‌లలో నీటిని నింపి, పంపిణీ చేసేవారు."

ముంతాజ్‌తో దాదాపు ఐదు సంవత్సరాలు పనిచేసిన తరువాత, మంజూర్ తానే స్వంతంగా ఒక నీటి బండిని అద్దెకు తీసుకొని పని ప్రారంభించారు. “20 ఏళ్ల క్రితం కూడా మాకు చాలా పని ఉండేది. కానీ ఇప్పుడు ఆ పనిలో 25 శాతం మాత్రమే మిగిలి ఉంది. ప్లాస్టిక్ బాటిళ్లలో నీటిని అమ్మడం ప్రారంభించిన తర్వాత మా వ్యాపారం బాగా దెబ్బతింది,” అని మంజూర్ చెప్పారు. 1991లో భారత ఆర్థిక వ్యవస్థ సరళీకరణ తర్వాత బాటిళ్ళలో నీటిని విక్రయించే పరిశ్రమ వేగంగా పెరిగిపోయి, భులేశ్వర్‌లోని భిశ్తీలను తీవ్రంగా దెబ్బతీసింది. 1999 నుంచి 2004 మధ్య, భారతదేశం మొత్తంగా బాటిల్ నీటి వినియోగం మూడు రెట్లు పెరిగింది. పరిశ్రమ టర్నోవర్ 2002లో రూ. 1,000 కోట్లు అని అంచనా.

సరళీకరణ అనేక విషయాలను మార్చింది - చిన్న దుకాణాల స్థానంలో మాల్స్, చాల్‌ల స్థానాన్ని ఎత్తైన భవనాలు ఆక్రమించాయి. ట్యాంకర్లు మోటారు పైపులతో నీటిని సరఫరా చేయడం ప్రారంభించాయి. నివాస భవనాల నుండి నీటికి డిమాండ్ క్రమంగా తగ్గిపోయింది. దుకాణాలు, వర్క్‌షాపులు వంటి చిన్నపాటి వాణిజ్య సంస్థలు మాత్రమే మశక్‌వాలాల పై ఆధారపడి ఉన్నాయి. “భవనాలలో నివసించే వారు ట్యాంకర్ల ద్వారా నీటిని తెప్పించుకోవడం ప్రారంభించారు. ప్రజలు నీటి కోసం పైపులైన్లు కూడా ఏర్పాటు చేసుకున్నారు. ఇప్పుడు, పెళ్లిళ్లలో బాటిల్ వాటర్ అందించడం ఆనవాయితీగా మారింది, కానీ ఇంతకు ముందు అలా వుండేది కాదు, నీటిని మేమే సరఫరా చేసేవాళ్ళం.” అని మంజూర్ చెప్పారు.

కోవిడ్‌కు ముందు, మంజూర్ ప్రతి మశక్‌ కు (సుమారు 30 లీటర్లు) 15 రూపాయలు సంపాదించేవారు. ఇప్పుడతనికి 15 లీటర్ల బకెట్ నీటిని పంపిణీ చేసినందుకు 10 రూపాయలు వస్తోంది. నీటి బండి అద్దె కోసం నెలకు రూ. 170, నీరు తెచ్చే ప్రదేశాన్ని బట్టి రోజుకు రూ. 50 లేదా రూ. 80 ఖర్చుచేస్తారు. ఆ ప్రాంతంలో బావులు ఉన్న దేవాలయాలు, పాఠశాలలు భిశ్తీల కు నీటిని విక్రయిస్తున్నాయి. "ఇంతకుముందు మేము ప్రతి నెలా కనీసం 10,000-15,000 రూపాయలు ఆదా చేసేవాళ్ళం, కానీ ఇప్పుడు మాకు నెలకు 4,000-5,000 రూపాయలు మాత్రమే మిగులుతోంది" అని మంజూర్ తన వ్యాపారం బాగా ఉన్న సమయంతో ఇప్పటి సమయాన్ని పోల్చిచెప్పారు.

అతని వ్యాపార భాగస్వామి, 50 ఏళ్ల ఆలం (ఈయన తన మొదటి పేరును మాత్రమే ఉపయోగిస్తారు) కూడా బిహార్‌లోని అతని గ్రామానికే చెందినవారు. ఆలం, మంజూర్‌లు ముంబయిలో 3-6 నెలల పాటు పని చేస్తూ, మిగిలిన సమయాన్ని వారి కుటుంబాలతో కలిసి గ్రామంలో గడుపుతున్నారు. ఇంటివద్ద తమ పొలాలలో పనిచేసుకోవడమో, లేదంటే వ్యవసాయ కూలీలుగానో పని చేస్తున్నారు.

దేశవ్యాప్తంగా మార్చి 2020లో మొదలై జూన్ 2020 వరకు పొడిగించబడిన లాక్‌డౌన్ సమయంలో, మశక్‌వాలాల కు భులేశ్వర్‌లో కొద్దిమంది ఖాతాదారులు - ఆ ప్రాంతంలోని చిన్న వ్యాపార సంస్థలలో పనిచేసే సహాయక సిబ్బంది - మాత్రమే మిగిలారు. వీరు పగలంతా పనిచేసి, రాత్రుళ్ళు పేవ్‌మెంట్‌ల మీద పడుకునేవారు. కానీ చాలా దుకాణాలు మూతపడటంతో వాటిలో పనిచేసే కార్మికులు తమ ఇళ్ళకు తిరిగి వెళ్ళిపోయారు. దాంతో ఇంట్లో తన ఐదుగురు పిల్లలను పోషించాల్సిన మంజూర్ తన కుటుంబానికి పంపడానికి సరిపోయేంత డబ్బు సంపాదించలేకపోయారు. అతను 2021 ప్రారంభంలో నగరంలోని హాజీ అలీ ప్రాంతంలోని ఒక భవనాన్ని కడుతున్న చోట, మేస్త్రీకి సహాయకుడిగా రోజుకు రూ. 600 కూలీకి పని చేయడం ప్రారంభించారు.

మార్చి 2021లో, మంజూర్ తన గ్రామమైన గచ్‌రసూల్‌పూర్‌కు తిరిగి వెళ్ళిపోయారు. అక్కడ అతను వ్యవసాయ కూలీగా రోజుకు రూ. 200 కూలీకి పనిచేశారు. అలా సంపాదించిన డబ్బుతో ఇంటిని బాగుచేసుకున్నారు. నాలుగు నెలల తర్వాత, ముంబైకి తిరిగి వచ్చి, ఈసారి నల్ బాజార్ ప్రాంతంలో మశక్‌వాలా గా పనిని కొనసాగించారు. ఇంతలో అతని తోలు సంచికి మరమ్మత్తు అవసరం అయింది. ప్రతి రెండు నెలలకు ఒకసారి మశక్‌ ను సరిచేయాల్సివుంటుంది. దాంతో మంజూర్ దానిని బాగుచేయించడానికి యూనుస్ షేక్ కోసం వెతుక్కుంటూ వెళ్లారు.

60-70ల మధ్య వయసులో ఉన్న యూనుస్, భిండీ బాజార్‌లో మశక్‌ ల ను తయారుచేయడం, వాటిని మరమ్మత్తు చేయడం ద్వారా జీవనోపాధి పొందుతున్నారు. మార్చి 2020లో లాక్‌డౌన్ విధించిన నాలుగు నెలల తర్వాత, యూనుస్ ఉత్తరప్రదేశ్‌లోని బహరాయిచ్ జిల్లాలోని తన ఇంటికి తిరిగి వెళ్లారు. అదే సంవత్సరం డిసెంబర్‌లో ఆయన తిరిగి ముంబైకి వచ్చినప్పుడు, పెద్దగా పని దొరకలేదు. ఈ ప్రాంతంలో కేవలం 10 మంది మశక్‌ వాలాలు మాత్రమే పనిచేస్తున్నారు. కోవిడ్-19 లాక్‌డౌన్‌ల తర్వాత, వారు అతనితో చేయించుకున్న పనికి తక్కువ డబ్బును ఇవ్వడం ప్రారంభించారు. ఎక్కువ ఆశ లేకపోయినా, యూనుస్ 2021 ప్రారంభంలో బహరాయిచ్‌కు తిరిగి వచ్చారు; మళ్ళీ ముంబైకి తిరిగి వెళ్ళలేదు. మశక్ ‌లను చక్కదిద్దే శక్తిని కోల్పోయానని ఆయన అన్నారు.

35 ఏళ్ల బాబు నయ్యర్‌కు, ఇది మశక్ మోసే రోజులకు ముగింపు పలికేసింది. "మరమ్మత్తు చేయటం కుదరకపోవడంతో నేను దాన్ని విసిరిపారేశాను." భిండీ బాజార్‌లోని నవాబ్ అయాజ్ మసీదు చుట్టూ ఉన్న దుకాణాలకు నీటిని సరఫరా చేసేందుకు అతనిప్పుడు ప్లాస్టిక్ డబ్బాలను ఉపయోగిస్తున్నారు. యూనుస్ తన గ్రామానికి వెళ్ళిపోయిన తర్వాత, “ఆరు నెలల క్రితం వరకు ఒక ఐదారుమంది మశక్‌ లు వాడేవారు. ఇప్పుడందరూ బకెట్లు లేదా హండా (అల్యూమినియం కుండ)కు మారారు.” అని  బాబు చెప్పారు.

తన తోలు సంచిని మరమ్మత్తు చేయడానికి ఎవరూ దొరకకపోవడంతో మంజూర్ కూడా ప్లాస్టిక్ బకెట్లకు మారాల్సి వచ్చింది. "యూనుస్ తర్వాత, మశక్‌ ల ను మరమ్మత్తు చేసేవారు ఇంకెవరూ లేరు," అని మంజూర్ ధృవీకరించారు. బకెట్లలోకి నీటిని ఎత్తి మోసుకుంటూ మెట్లు ఎక్కడం అతనికిప్పుడు చాలా కష్టంగా ఉంటోంది. మశక్‌ తో అది సులువుగా ఉండేది. మశక్‌ లో ఎక్కువ మొత్తంలో నీరు పడుతుంది. దాన్ని భుజానికి తగిలించుకుని తీసుకుపోవచ్చు. "ఇది భిశ్తీలు గా మా పనిలో చివరి దశ" అని బాబు అంచనా వేస్తున్నారు. “ఇందులో డబ్బు లేదు. మోటారు పైపులు మా పనిని లాగేసుకున్నాయి."

అనువాదం: సుధామయి సత్తెనపల్లి