મારો જન્મ નર્મદા જિલ્લાના મહુપાડામાં ભીલોના વસાવા કુળમાં થયો હતો. મહાગુજરાત ચળવળ (1956-1960) પછી એક અલગ ભાષાકીય રાજ્ય તરીકે જ્યારે ગુજરાતની રચના થઈ રહી હતી ત્યારે  મહારાષ્ટ્રની (તે સમયે બોમ્બે રાજ્યનો ભાગ) સરહદે પરના જે 21 ગામોને ગુજરાતમાં સમાવવામાં આવ્યા તેમાંનું એક ગામ મારું હતું. મારા માતા-પિતા મરાઠી જાણતા અને બોલતા. તાપી અને નર્મદા નદીઓ વચ્ચેનો પટ્ટો દેહવાલી ભીલી બોલતા ભીલ સમુદાયોનો વિસ્તાર છે. તાપીની બીજી બાજુ મહારાષ્ટ્રના જલગાંવ સુધી તમને  દેહવાલીનું કોઈક સ્વરૂપ સાંભળવા મળશે. તો આ બાજુ ગુજરાતમાં સાતપુડાની ટેકરીઓના મોલાગી અને ધડગાંવ ગામ સુધી આ ભાષા બોલાય છે. બે રાજ્યોમાં મળીને આ એક મોટો વિસ્તાર છે.

હું દેહવાલી ભીલીમાં લખું છું અને જે લોકો અમારા વિશે વધુ જાણતા નથી તેઓ અમારી ભાષાને આપણા સમુદાયોના નામથી ઓળખે છે. તેથી, ક્યારેક તેઓ કહે છે કે હું વસાવીમાં લખું છું – મારું કુટુંબ વસાવા કુળનું છે. હું જે ભાષામાં લખું છું તે ભાષા ગુજરાતના  આદિવાસીઓ દ્વારા બોલાતી ભાષાઓમાંની એક છે. ગુજરાતના ડાંગમાં ભીલો વારલી બોલે છે. આ વિસ્તારના મૂળ ભીલો ભીલી બોલે છે, જેઓ કોંકણથી આવ્યા છે તેઓ કોકણી બોલે છે. વલસાડમાં તેઓ વારલી અને ધોડિયા બોલે છે. વ્યારા અને સુરતમાં ગામીત;  ઉચ્છલ તરફ ચૌધરી; નિઝરમાં તેઓ માવચી બોલે છે; નિઝર અને સાગબારા વચ્ચે ભીલો દેહવાલી બોલે છે. ત્યારબાદ અંબુડી, કથાલી, વસાવી, તડવી, રાઠવી, પંચમહાલી ભીલી, ડુંગરી ગરાસિયા, ડુંગરી ભીલી…

કલ્પના તો કરી જુઓ દરેક ભાષામાં છુપાયેલા ખજાનાની જાણે બીજમાં જંગલ.  દરેક ભાષામાં સાહિત્ય, જ્ઞાન, તેમજ જીવનદ્રષ્ટિ મળે છે. હું મારા કાર્ય દ્વારા આ ખજાનાને વિકસાવવા, સંઘરવા, અને તેની ઉજવણી કરવા માટે સંઘર્ષ કરું છું.

સાંભળો જિતેન્દ્ર વસાવાએ તેમની કવિતાનું દેહવાલી ભીલીમાં કરેલું પઠન

સાંભળો પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા દ્વારા કવિતાના અંગ્રેજી અનુવાદનું પઠન

અમે રહયાં બીજ, જંગલી

સદીઓની સદીઓ પહેલાં
દટાઈ ગયેલાં અમારાં પૂર્વજો આ જમીનમાં
પણ રખેને હવે ભૂલ કરતાં તમે
અમને દાટવાની જમીનમાં
આ જમીન સાથે અમારો સંબંધ
ખાસ્સો ગાઢ અને જૂનો છે
જેવો હોય ધરતીનો આકાશ સાથે
વાદળનો વરસાદ સાથે
નદીનો દરિયા સાથે
બિલકુલ એવો .
અમે તો ઝાડવા થઈને ઉગી નીકળીએ
આખરે, અમે રહ્યાં બીજ, જંગલી
ને બીજ તો જંગલી જ હોવા જોઈએ

તમને એમ હોય કે ડૂબાડી દઈએ આમને પાણીમાં
પણ પાણી તો અમારું અસલ બીજ
કીડી મંકોડાથી લઈને માણસ સુધી
અમે ઠેઠ પૂગી જઈએ
આખરે અમે રહ્યાં બીજ, જંગલી
ને બીજ તો જંગલી જ હોવા જોઈએ.

તમે ચાહો તો અમે ઝાડઝાંખર કહો
ચાહો તો નદીયુંના નીર, કે કહો ડુંગરા
આમ જુઓ તો, જંગલી તો તમે અમને કહો જ છો
અને અમારી જાત જ એ છે
આખરે, અમે રહ્યાં બીજ, જંગલી
ને બીજ તો જંગલી જ હોવા જોઈએ.

પણ મારા ભાઈ, શું તમે સમજો જ છો
આ બીજ થી અળગા થવાનો મરમ?
મારે પૂછવું છે તમને
તમે શું કહેશો તમે કોણ છો?
જો તમે ના હો નદી,
ના ઝાડ, ના ડુંગરા,
તો તમે કોણ?
જાણું છું મારા પ્રશ્નોના જવાબ તમારી પાસે નથી હોવાના
આખરે, અમે રહ્યાં બીજ, જંગલી
અને બીજ તો જંગલી જ હોવા જોઈએ

અનુવાદ: પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા

Jitendra Vasava

जितेंद्र वसावा गुजरातच्या नर्मदा जिल्ह्यातल्या महुपाडा गावी राहतात आणि देहवाली भिलीमध्ये कविता करतात. २०१४ साली त्यांनी आदिवासी साहित्य अकादमी स्थापन केली. आदिवासींचा आवाज मुखर व्हावा यासाठी त्यांनी लाखरा नावाचे कवितेचे मासिक सुरू केले असून त्याचे ते संपादक आहेत. आदिवासींच्या मौखिक साहित्यावर त्यांची चार पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत. त्यांचा पीएचडीचा अभ्यास नर्मदा जिल्ह्यातल्या भिल आदिवासींच्या मौखिक कथांमधले सांस्कृतिक पैलू आणि मिथ्यांवरती होता. लवकरच त्यांचा पहिला काव्यसंग्रह प्रकाशित होणार आहे. पारीवर प्रसिद्ध झालेल्या सर्व कविता या संग्रहातील आहेत.

यांचे इतर लिखाण Jitendra Vasava
Illustration : Labani Jangi

मूळची पश्चिम बंगालच्या नादिया जिल्ह्यातल्या छोट्या खेड्यातली लाबोनी जांगी कोलकात्याच्या सेंटर फॉर स्टडीज इन सोशल सायन्सेसमध्ये बंगाली श्रमिकांचे स्थलांतर या विषयात पीएचडीचे शिक्षण घेत आहे. ती स्वयंभू चित्रकार असून तिला प्रवासाची आवड आहे.

यांचे इतर लिखाण Labani Jangi
Translator : Pratishtha Pandya

प्रतिष्ठा पांड्या पारीमध्ये वरिष्ठ संपादक असून त्या पारीवरील सर्जक लेखन विभागाचं काम पाहतात. त्या पारीभाषासोबत गुजराती भाषेत अनुवाद आणि संपादनाचं कामही करतात. त्या गुजराती आणि इंग्रजी कवयीत्री असून त्यांचं बरंच साहित्य प्रकाशित झालं आहे.

यांचे इतर लिखाण Pratishtha Pandya