તેમણે કહ્યું તેઓ તે દુકાનના માલિક નહોતા, માત્ર તેમના (દુકાનના માલિકના) મિત્ર હતા. થોડા સમય પછી તેમણે પોતાની જાતને "માલિકના સંબંધી" તરીકે બઢતી આપી. અને તે પછીની થોડીક જ ક્ષણો પછી તેઓ "તે દુકાનમાં કામ કરનાર (દુકાનના માલિકના) સંબંધી" બની ગયા હતા. શક્ય છે કે જો અમે એ દિશામાં પ્રશ્નો(ની પરંપરા) ચાલુ રાખી હોત તો તેમણે કદાચ પોતાને (દુકાનના) માલિક જાહેર કર્યા હોત.
તેમણે તેમનો પોતાનો ફોટોગ્રાફ લેવાની ના પાડી. અને તેમણે અમને દુકાનની અંદર પણ કોઈ ફોટોગ્રાફ લેવા ન દીધા. જો કે અમે દુકાનની બહારના પાટિયાનો ફોટોગ્રાફ લઈએ તેમાં તેમને કોઈ વાંધો નહોતો.
(દુકાનના) પ્રવેશદ્વારથી/દરવાજાથી થોડે દૂરના આ પાટિયા પર લખ્યું હતું, વિદેશી શરાબની દુકાન (એટલે કે, ફોરેન લિકર સ્ટોર - વિદેશી દારૂની દુકાન). લાયસન્સ: રમેશ પ્રસાદ. આ (દુકાન) સુરગુજા જિલ્લાના કટઘોરા શહેરને છેવાડે આવેલી હતી, જે જિલ્લો હવે છત્તીસગઢમાં છે (પણ તે સમયે મધ્યપ્રદેશમાં હતો). અમારા સહેજ પીધેલા સંકલનકાર (દુભાષિયા) ચોક્કસ રમેશ પ્રસાદ ન હતા. અમે લગભગ માનવા લાગ્યા હતા કે આ વિદેશી દારૂની દુકાન સાથેનો તેમનો સંબંધ માત્ર તેના એક મોટા ગ્રાહક તરીકેનો હતો.
વિદેશી દારૂ? ના, સાવ એવું તો નહીં. મને યાદ નથી કે મેં છેલ્લે ક્યારે આઈએમએફએલ (IMFL) ટૂંકાક્ષર સાંભળ્યું હતું. તેનો અર્થ છે ભારતીય બનાવટનો વિદેશી દારૂ (ઈન્ડિયન મેઈડ ફોરેન લિકર - Indian Made Foreign Liquor). 1994 માં જ્યારે આ ફોટોગ્રાફ લેવામાં આવ્યો હતો ત્યારે આઈએમએફએલ વિરુદ્ધ દેશી દારૂ વિષે ખૂબ ચર્ચાઓ હતી.
લો ઈનસાઈડર વેબસાઈટ પરથી મેં જાણ્યું કે આઈએમએફએલના પ્રકાર “એટલે વિદેશોમાંથી આયાત કરાયેલ જિન, બ્રાન્ડી, વ્હિસ્કી અથવા રમની માફક જ ભારતમાં તૈયાર કરાયેલ, ઉત્પાદિત કરાયેલ અથવા મિશ્રણ કરીને બનાવેલ દારૂ જેમાં દૂધના મદ્યાર્ક અને આવા કોઈ પણ મદ્યાર્કના દ્રાવણથી બનેલા અથવા આવા કોઈ પણ મદ્યાર્કનું દ્રાવણ ધરાવતા બીજા દારૂનો સમાવેશ થાય છે, પરંતુ તેમાં બિયર, વાઇન અને વિદેશી દારૂનો સમાવેશ થતો નથી. યાદ રહે કે તેમાં "બિયર, વાઈન અને વિદેશી દારૂ"નો સમાવેશ થતો નથી.
આઈએમએફએલમાં આયાતી દારૂ અને કથિતપણે ફરજિયાત સ્થાનિક ઘટક (સંભવતઃ ગોળની રસી અથવા કદાચ માત્ર આયાતી સામગ્રીનું સ્થાનિક સ્તરે મિશ્રણ અથવા બોટલિંગ) બંનેનો સમાવેશ થાય છે. સાચું શું છે અમે ખરેખર જાણતા નથી.
એ સમયે દેશી દારૂ બનાવનારાઓનો ગુસ્સો વાજબી હતો. તાડી, ઍરક, બીજા દેશી દારૂઓ પર સમયાંતરે એક અથવા બીજા રાજ્યમાં પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યા હતા. પરંતુ આઈએમએફએલને પ્રસિદ્ધિ આપવામાં આવી હતી. જ્યારે અમે આ વિદેશી શરાબની દુકાનને જોતા ઊભા હતા ત્યારે મેં 1993 માં તામિલનાડુના પુડુક્કોટ્ટાઈમાં - (અહીંથી) 1,700 કિલોમીટર દૂર - જે જોયું હતું તે મને યાદ આવ્યું. ત્યાં હું જે એન્ટી- ઍરક અધિકારીઓને મળવા ગયો હતો તેઓ 'બ્રાન્ડી શોપ્સ'ની હરાજી કરવામાં વ્યસ્ત હતા. દક્ષિણ તમિલનાડુમાં 'બ્રાન્ડી શોપ્સ' આઈએમએફએલ આઉટલેટ્સ તરીકે ઓળખાતી હતી. ઍરક માથાનો દુખાવો હતો કારણ કે તેને કારણે કાનૂની દારૂના વેચાણમાંથી થતી આબકારી આવકને અસર પહોંચતી હતી.
એક જાહેર સભામાં ડીએમકેના એક કાર્યકર્તાએ એક અગ્રણી મહેસૂલ અધિકારીને 5 રુપિયા આપી (દારૂ) નિષેધને પ્રોત્સાહન આપતા અધિકારીઓને મૂંઝવણભરી પરિસ્થિતિમાં મૂકી દીધા હતા. તેમણે કહ્યું, "બ્રાન્ડીની દુકાનોને (તમે) પ્રોત્સાહન આપી રહ્યા છો ત્યારે (દારૂ) પીવાના દૂષણ સામેની તમારી લડતને શ્રદ્ધાંજલિરૂપે આ (5 રુપિયા)."
1994માં તે સમયે કટઘોરામાં અમને ખ્યાલ આવ્યો કે અમારે મોડું થઈ રહ્યું છે, અને અમારો સ્વ-નિયુક્ત ભોમિયો ખૂબ પીધેલી હાલતમાં હતો અને હવે તે વિદેશી અસરોને આવકારવા તૈયાર રહેવાના ગુણગાન કરતો હતો, અમે તેને છૂટો કર્યો. અમે ક્યારેય વિદેશી શરાબની દુકાનનો પરવાનો ધરાવતા રમેશ પ્રસાદને મળી ન શક્યા. ત્રણ કલાકથી ઓછા સમયમાં અંબિકાપુર પહોંચવા માટે અમારે દેશી હાઇવે સુધી પહોંચવાનું હતું.
હમણાં જ 22 મી ડિસેમ્બરે મધ્ય પ્રદેશના આબકારી મંત્રી જગદીશ દેવડાએ (કંઈક ગર્વથી) રાજ્યની વિધાનસભામાં કહ્યું હતું કે “2010-11માં આઈએમએફએલના 341.86 લાખ પ્રૂફ લિટર વપરાશનીસરખામણીમાં 23.05 ટકાનો વધારો નોંધાવી 2020-21માં આઈએમએફએલનો વપરાશ 420.65 લાખ પ્રૂફ લિટર સુધી પહોંચી ગયો." આ સાંભળીને મને આઈએમએફએલ ટૂંકાક્ષર યાદ આવી ગયું.
અને પ્રૂફ લિટરમાં આ 'પ્રૂફ' છે શું? દેખીતી રીતે સદીઓ પહેલા ઇંગ્લેન્ડમાં દારૂમાં આલ્કોહોલનું પ્રમાણ અથવા સ્તર ચકાસવા માટેના પરીક્ષણ(ના માપદંડ) તરીકે તે ઉદ્દભવ્યું હતું. નિષ્ણાતો કહે છે કે આલ્કોહોલ સામગ્રીના માપદંડ તરીકે આ પ્રકારનું 'પ્રૂફ' હવે મોટે ભાગે ઐતિહાસિક બની ગયું છે. ઓહ, ઠીક છે, મંત્રી દેવડા કદાચ દલીલ કરી શકે એમ છે કે - મધ્યપ્રદેશ હજી ઈતિહાસ રચી રહ્યું છે. ભારતીય બનાવટના વિદેશી દારૂનો વપરાશ 23 ટકા વધ્યો હતો તે જ દાયકામાં દેશી દારૂના વપરાશમાં માંડ 8.2 ટકાનો વધારો થયો હતો - જો કે તેના કુલ વપરાશ આંકડો આઈએમએફએલ કરતા બમણો હતો. આમ, અંતે હજી પણ દેશી (દારૂ) વધુ વપરાય છે, પરંતુ વિદેશીએ તેનો વિકાસ દર બમણા કરતાં વધુ થતો જોયો છે. એક પ્રકારની અસંગતતા જે સ્વાભિમાની દેશભક્તોને નવાઈ પમાડીને મૂંઝવણમાં મૂકી દેશે.
અનુવાદ: મૈત્રેયી યાજ્ઞિક
