છીપલાં, ભીંગડાં, માથા અને પૂંછડીના બળે તરી જતું પુલીનું જીવન

તમિળમાં પુલી એટલે વાઘ, તેમનામાં રહેલી શક્તિના સ્ત્રોતને ન્યાય આપતાં તેમના દાદાએ તેમનું નામ પુલી પાડ્યું હતું – હજુ પણ કે. ભાનુમતી એ જ નામથી બંદર પર જાણીતાં છે. તેમણે અહીં દરિયા કિનારે કામ કર્યું છે, છેલ્લાં 40 વર્ષથી કચરો ભેગો કરી, છૂટો પાડી, માછલીના અવશેષો વેચી પોતાનું ગુજરાન ચલાવતાં. પરંતુ તમિળનાડુમાં કુડ્ડલોરના માછીમારી બંદર પર કામ કરતી પુલી અને બીજી અનેક મહિલાઓ સરકારી નીતિઓ મુજબ કામદાર ગણાતી નથી અને તેથી તેમને સરકારની સામાજિક સલામતીની યોજનાઓનો લાભ મળતો નથી.

“I came here when I was nearly 35 and started auctioning fish,” says Puli, now 75 years old. At the Cuddalore Old Town harbour, located in the east of the city, auctioneers call for bids from traders once a boat reaches the shore. They receive 10 per cent of the sales as commission (until around 20 years ago, it was five per cent) if they have invested in a boat. When Puli arrived at the harbour all those years ago, her relatives introduced her to the job, and loaned her around Rs. 50,000 to invest in two boats – an amount she has since paid off through long hours of labour. As she grew older, Puli stopped auctioning and passed this work on to her daughter.

PHOTO • Alessandra Silver

“હું લગભગ 35 વર્ષની હતી ત્યારે અહીં આવી અને માછલી હરાજીનું કામ શરૂ કર્યું હતું.” પુલીએ કહ્યું. હાલ તેઓ 75 વર્ષનાં છે. જૂના કુડ્ડલોર નગરની ઉત્તરે આવેલ બંદરના કિનારે બોટ લાંગરે એની સાથે હરાજી કરનારાઓ વેપારીઓ પાસેથી ખરીદી કરવા બોલી લગાવે છે. જો તેમણે બોટમાં રોકાણ કર્યું હોય તો તેમને વેચાણના 10 ટકા રકમ મળે છે. (વીસેક વર્ષ અગાઉ એ રકમ માત્ર પાંચ ટકા જ હતી). વર્ષો પહેલાં પુલી જ્યારે બંદર પર આવ્યાં ત્યારે તેમનાં સગાંઓએ તેમને આ કામ શીખવાડ્યું હતું અને તેમને બે બોટ વહાણમાં રોકાણ કરવા માટે રૂ. 50,000 ધીર્યા હતા - જે રકમ તેમણે રોજ ભારે જહેમત ઉઠાવીને લાંબા સમય સુધી કામ કરીને ચૂકવી દીધી. પુલી વૃદ્ધ થતાં ગયાં એટલે એમણે હરાજી કરવાનું બંધ કર્યું અને તેમણે એ કામ પોતાની દીકરીને સોંપ્યું.

The busy harbour usually resonates with sounds – auctioneers inviting bids, traders shuffling about, loaders transferring catch, machines crushing ice, lorries coming and leaving, vendors doing business. This is a major fishing harbour in Cuddalore district and used by fisherfolk from Sothikuppam – Puli’s village – as well as four other neighbouring fishing villages. Until around a decade ago, notes the Central Marine Fisheries Research Institute, these five villages together accounted for 256 mechanised and 822 motorised boats at the harbour. (More recent data is not available.)

PHOTO • Alessandra Silver

સતત વ્યસ્ત રહેતું આ બંદર જાત જાતના અવાજોથી ધમધમતું હોય છે – હરાજી કરનારાઓની બોલીઓ, વેપારીઓની ચહલપહલ, પકડેલા કેચને ઉતારતાં મજૂરોની બૂમો, બરફ ભાંગતા મશીનોના અવાજ, આવતા જતા ખટારાના એન્જીનના આવાજ, ધંધો કરતા વેપારીઓની બૂમો. કુડ્ડલોર જિલ્લામાં પુલીના ગામ સોથીકુપ્પમ ઉપરાંત નજીકનાં બીજાં ચાર ગામોના માછીમારો દ્વારા વપરાતું આ મોકાનું માછીમારીનું બંદર છે. ‘કેન્દ્રીય દરિયાઈ માછીમારી સંશોધન સંસ્થા’ એમ નોંધે છે કે લગભગ એક દાયકા અગાઉ આ પાંચ ગામોમાં મળીને 256 યાંત્રિક અને 822 મોટરવાળી બોટ હતી. (જો કે, અત્યારે એ અંગે આંકડાકીય માહિતી મળતી નથી.)

“I’d started my kazhar business at the same time [as when I began working at the harbour],” Puli says, referring to her work of collecting and selling fish waste (the scales, heads, tails of fish, shrimp shells and other parts) and bycatch (such as seashells, shrimp, squid and small fishes). This is called kazhivu meen in Tamil, and, more informally, as kazhar. Puli is one of around 10 women at this harbour who collect fish waste and sell it to poultry feed manufacturers – it's a big industry in neighbouring districts like Namakkal. From Rs. 7 for one kilo of kazhar when she started out, the rate now, Puli says, is Rs. 30 per kilo for fish, Rs. 23 for fish heads and Rs. 12 for crab kazhar.

PHOTO • Alessandra Silver

“મેં મારો કઝાર નો ધંધો પણ ત્યારે જ (બંદર પર કામ કરવાનું શરૂ કર્યું એ સમયે જ) શરૂ કર્યો હતો.” માછલીનો કચરો ભેગો કરવાના અને વેચવાના (ભીંગડાં, માથું અને પૂંછડી શ્રીમ્પના છીપ અને બીજું બધું) અને ફેંકી દેવાયેલી માછલીઓ (જેવી કે સીશેલ, શ્રીમ્પ, સ્ક્વિડ, અને બીજી નાની માછલીઓ)ના પોતાના ધંધા વિષે વાત કરતાં પુલી કહે છે. તમિળમાં એને કાઝીવુ મીન કહે છે અને બોલચાલની ભાષામાં કઝાર કહે છે. પુલી આ બંદરે જે દસ મહિલાઓ કામ કરે છે તેમાંની એક છે, જે સૌ માછલીનો આ કચરો ભેગો કરીને મરઘાં-બતકાંનો ખોરાક બનાવનારા ઉત્પાદકોને વેચે છે. નામક્કલ જેવા નજીકના જિલ્લામાં એનો મોટો ઉદ્યોગ છે. તેમણે જ્યારે ધંધો શરૂ કર્યો ત્યારે એક કિલોગ્રામ કઝાર ના સાત રૂપિયા મળતા હતા, આજે માછલીના રૂ. 30, માછલીના માથાના રૂ. 23 અને કરચલાના કઝાર ના રૂ. 12 મળે છે.

When she was 16, Puli got married to a fisherman in Nagapattinam district. They had four children, but Kuppusamy, her husband, was violent. So her father, a panchayat leader in Sothikuppam, asked her to return home with the kids. She lost her mother, who too worked as an auctioneer, three years later. “Then my relatives asked me to start auctioning,” says Puli. “I needed the money for my children.”

PHOTO • Alessandra Silver

તેઓ જ્યારે 16 વર્ષનાં હતાં ત્યારે તેમનું લગ્ન નાગપટ્ટીનમના એક માછીમાર સાથે થયું હતું. તેમને ચાર સંતાનો છે, પણ તેમના પતિ કુપ્પુસ્વામી બહુ જ હિંસક હતાં. એટલે તેમના પિતા સોથીકુપ્પમ જે પંચાયતના સરપંચ હતા તેમણે પુલીને બાળકો સાથે પોતાના ઘેર પાછાં બોલાવી લીધાં. ત્રણ વર્ષ પછી તેમણે પોતાનાં માતા ગુમાવ્યાં. તેઓ પણ હરાજી કરનાર તરીકે કામ કરતાં હતાં. પુલી કહે છે કે, “પછી મારાં સગાંઓએ મને હરાજીનું કામ શરૂ કરવાનું કહ્યું. મારે પણ બાળકો માટે પૈસાની જરૂર તો હતી જ.”

She is at the harbour from 4 a.m. to 6 p.m. – salting, packing selling. The kazhar is salted on the first day to reduce its smell. On the second day it’s dried and packed in mesh bags, which she purchases at the harbour for Rs. 4 each, and sometimes she reuses the jute salt-sacks that cost Rs. 15 each.

One bag of kazhar weighs 25 kilos, says Puli. Earlier, she could sell 4-5 bags a week, but with the Covid-19 pandemic, as well as a ban on ring seine nets, the scale of fish catch and trade has gone down. She now manages to sell two bags a week to to buyers from Namakkal. This brings her a weekly income of about Rs. 1,250.

Women engaged in all tasks – auctioneers, vendors, those drying fish or sorting kazhar – at the Cuddalore harbour speak of the uncertainties of their daily income. Many younger women in the fishing villages prefer to stay away from fisheries. As a result, usually older women work at the harbour.

PHOTO • Alessandra Silver

તેઓ બંદર ઉપર સાંજે 4.00થી 6.00 દરમ્યાન માછલીમાં મીઠું ભરી, પેક કરી, વેચતા હોય છે. કઝારને પહેલે જ દિવસે મીઠાથી ભરવામાં આવે છે કે જેથી તેની વાસ ઓછી થઈ જાય. બીજે દિવસે તેને સૂકવવામાં આવે છે અને મેશ બેગમાં પેક કરવામાં આવે છે જે પુલી બંદરેથી ચાર રૂપિયામાં ખરીદે છે, તો ક્યારેક તેઓ શણની બનેલી મીઠાની કોથળીઓનો ફરી ઉપયોગ કરે છે જેની કિંમત 15 રૂપિયે નંગ હોય છે.

પુલીના જણાવ્યા મુજબ કઝારની એક બેગ 25 કિલોગ્રામની હોય છે. અગાઉ એ એક અઠવાડિયામાં ચાર-પાંચ થેલી વેચતાં હતાં, પણ કોરોના મહામારીને કારણે અને રિંગસિન નેટ ઉપરના પ્રતિબંધને લીધે માછલી પકડવાનું ઘટી ગયું છે અને તેનો વેપાર ઓછો થઈ ગયો છે. તે અત્યારે નામક્કલના ખરીદારોને રોજની બે થેલી વેચે છે. તેમાંથી તે અઠવાડિયાના રૂ. 1250 કમાય છે.

કુડ્ડલોર બંદર પર કામ કરતી મહિલાઓ -- હરાજી કરનારી, વેપાર કરનારી, માછલીઓ સૂકવનારી , કે કઝાર છૂટી પાડનારી -- એમની રોજની ક્માઈની અનિશ્ચિતતા વિષે વાત કરે છે. માછીમારોના ગામની ઘણી યુવતીઓને હવે આ માછીબજારથી દૂર રહેવું હોય છે. પરિણામે, વૃદ્ધ મહિલાઓ જ આ કામ કરતી જોવા મળે છે.

“I don’t pay anything for the kazhar,” says Puli. “I collect it from women cutting fish at the harbour.” Every day, at 4 a.m., she starts collecting the fish waste from vendors and others who remove the scales and entrails as per customers’ needs. While Puli doesn’t pay for the kazhar, she sometimes buys cold drinks for the vendors and cutters. “I help them clean their work area, " she says, "talk with them and exchange news.”

PHOTO • Alessandra Silver

પુલી કહે છે કે, “હું કઝાર માટે એક રૂપિયો પણ આપતી નથી. હું તો એ બંદર પર માછલી કાપતી સ્ત્રીઓ પાસેથી મેળવું છું.” દરરોજ સવારે ચાર વાગ્યે તે ગ્રાહકોની જરૂરિયાત મુજબ માછલી પરનાં ભીંગડા ને અંદરના ભાગ છોલતી વિક્રેતાઓ અને અન્ય લોકો પાસેથી માછલીનો કચરો ભેગો કરવાનું શરૂ કરે છે. પુલી કઝાર માટે પૈસા આપતી નથી, પણ તે કોઈક વાર વિક્રેતાઓને અને માછલી કાપનારને ઠંડા પીણાં ખરીદી આપે છે. “હું તેમને ત્યાં સફાઈ કરવાંમાં મદદ કરું છું. તેમની સાથે વાતો કરું છું અને સમાચાર જાણું છું.”

Women at the Cuddalore harbour are engaged in a wide range of tasks linked directly to fish marketing and processing, and indirectly to various support functions such as selling ice, tea and cooked food to fisheries workers. The National Fisheries Policy 2020 says that women constitute 69 per cent of all post-harvest fisheries activities. If these tasks are counted, fisheries could be seen as a predominantly female sector.

The 2020 policy acknowledges the need to enhance women's participation in fisheries through cooperatives, schemes and other steps to improve work conditions. However, the focus of such schemes is usually on mechanisation rather than the everyday issues of women engaged in post-harvest fisheries.

PHOTO • Alessandra Silver

કુડ્ડાલોર બંદર પરની મહિલાઓ માછલીના માર્કેટિંગ અને પ્રોસેસિંગ સાથે સીધી રીતે રોકાયેલી છે અને માછીમાર કામદારોને બરફ, ચા અને રાંધેલા ખોરાકનું વેચાણ કરવા જેવા અનેક બીજા કામોમાં આડકતરી રીતે સહાયરૂપ છે. રાષ્ટ્રીય મત્સ્યોદ્યોગ નીતિ 2020 કહે છે કે માછલી પકડવામાં આવે પછીની તમામ મત્સ્યોદ્યોગ પ્રવૃત્તિઓમાં મહિલાઓનો હિસ્સો 69 ટકા છે. જો આ કામની ગણતરી કરવામાં આવે તો મત્સ્યઉદ્યોગને મુખ્યત્વે મહિલાઓના ક્ષેત્ર તરીકે જોવામાં આવશે.

2020ની સરકારી નીતિ સહકારી મંડળીઓ, વિવિધ યોજનાઓ અને કામની સ્થિતિ સુધારવા માટેના અન્ય પગલાં દ્વારા માછીમારીમાં મહિલાઓની ભાગીદારી વધારવાની જરૂરિયાતને સ્વીકારે છે. જો કે, આવી યોજનાઓ સામાન્ય રીતે માછલી પકડવામાં આવે તે પછીનાં જે કામોમાં રોકાયેલી મહિલાઓના રોજબરોજના પ્રશ્નોને બદલે યાંત્રિકીકરણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

And instead of measures to help women in fisheries, they have been increasingly marginalised due to coastal transformations, and a policy push towards capital-intensive fisheries and export promotion. These changes barely recognise women’s contributions to the sector. Other steps have added to their marginalisation, including increased investment in macro-infrastructure and the setting up of the Marine Products Export Development Authority in 1972, which enhanced exports and disincentivised small-scale fishing. The process gained further momentum after the 2004 tsunami, with money invested in new boats and equipment.

PHOTO • Alessandra Silver

મત્સ્યઉદ્યોગમાં સંકળાયેલી મહિલાઓને મદદ કરવાના પગલાંને બદલે, દરિયાકાંઠાના પરિવર્તનનો, મૂડીપ્રધાન મત્સ્યપાલન ઉદ્યોગ, અને નિકાસને પ્રોત્સાહન તરફી નીતિના દબાણે તેઓને વધુને વધુ હાંસિયામાં ધકેલી દીધાં છે. આ ફેરફારો આ ક્ષેત્રમાં મહિલાઓના યોગદાનને તો ભાગ્યે જ ધ્યાનમાં લે છે. બીજી અનેક રીતે પણ તેઓ છેવાડે ધકેલાઈ ગઈ છે, જેવા કે મોટી માળખાગત સવલતોના વિકાસમાં થતા મૂડીરોકાણ, અને 1972માં ‘દરિયાઈ પેદાશ નિકાસ વિકાસ સત્તામંડળ’ની સ્થાપનાને લીધે વધેલી નિકાસ, અને નાના પાયા પરની માછીમારીને મળતા પ્રોત્સાહનનો અભાવ. 2004માં સુનામી આવ્યું પછી નવી બોટ અને સાધનસામગ્રીમાં મોટું રોકાણ થતું ગયું અને આ બધાને વધુ વેગ મળ્યો છે.

સમય જતાં વધુ ને વધુ સ્થાનિક મહિલાઓ માછલી પકડ્યા પછીની કામગીરીમાંથી બાકાત થઈ ગઈ છે. કુડ્ડલોર બંદર પરની મહિલાઓ કહે છે કે તેમની પાસે વેચાણ, કાપણી, સુકવણી અને કચરો દૂર કરવા જેવું તેમનું કામ કરવાની પૂરતી જગ્યા પણ નથી. બહુ જ થોડી મહિલા વેપારીને બરફની ખાલી પેટીઓ સરકારી સંસ્થાઓ દ્વારા આપવામાં આવી છે અને બહુ જ થોડાં ગામોમાં અને નગરોમાં બજારમાં તેમને માટે જગ્યા ફાળવવામાં આવી હોય છે. ઘણી વાર, પરિવહનની સવલતોને અભાવે તેમણે માછલી વેચવા માટે બહુ લાંબે સુધી ચાલતાં જવું પડે છે.

“I live here at the harbour in a small shack, so that I am close to my business,” says Puli. But when it rains she goes to her son Muthu’s house, around three kilometres away in Sothikuppam. Muthu, 58, a fisherman at the harbour, brings her food every day at work, and she receives an old age pension of Rs. 1,000 every month. Puli sends off most of her fish-work income to her children – two sons and two daughters, all in their 40s and 50s and working in the fisheries sector in Cuddalore district. “What am I going to take with me?” she asks. “Nothing.”

PHOTO • Alessandra Silver

“એક નાના ઝૂંપડામાં હું અહીં બંદર પર જ રહું છું. એટલે હું મારી કામની જગ્યાએથી નજીક છું.” એમ પુલી કહે છે. પરંતુ જ્યારે વરસાદ પડે છે ત્યારે એ ત્રણ કિલોમિટર દૂરના તેમના દીકરા મુથુને ઘેર જતાં રહે છે. 58 વર્ષનો મુથુ પણ બંદર ખાતે માછીમારી કરે છે, પોતાની મા માટે રોજ ભોજન લઈને આવે છે. તેમને માસિક રૂ. 1000 વૃદ્ધાવસ્થા પેન્શન મળે છે. પુલી તેમની લગભગ બધી કમાણી તેમના બે દીકરા અને બે દીકરીઓને આપી દે છે. તેઓ ચારેય લગભગ 40થી 50 વર્ષની વયનાં છે અને કુડ્ડલોર જિલ્લામાં માછીમારી ક્ષેત્રમાં જ કામ કરે છે. “હું શું મારી સાથે લઈ જવાની છું?” પુલી કહે છે: “કશું જ નહિ.”

યુ. ધિવ્યુથિરન , નિકોલસ બાઉટ્સ , તારા લોરેન્સ , અજીત મેનન , પી. અરુણ કુમાર , ભગત સિંહ અને અન્ય લોકોના સમર્થનથી જેમણે આ સંશોધન અને દસ્તાવેજીકરણમાં યોગદાન આપ્યું છે.