প্রথাগত বেশভূষা গায়ে এক নারী, সে তরুণী হোক বা প্রৌঢ়া, কাঁখে কলসি, মাথায় চাপানো আরও গোটা দুই ঘড়া — ভারতের গ্রামীণ নারীর কথা ভাবলে যুগ যুগ ধরে এই গতে বাঁধা চিত্রটাই ভেসে ওঠে। ভারতের গাঁয়ে গাঁয়ে যে সব ছবির মতো সাজানো অথবা নেহাতই সাদামাটা কুয়ো ছড়িয়ে ছিটিয়ে আছে, সেগুলো শুধুই পানির উৎস নয়। সই-সহেলির মধুর বন্ধুত্ব থেকে গ্রামের কেচ্ছা-কেলেঙ্কারি, কিংবা জাতপাতের বিষাক্ত বাঁধনে আটকে থাকা জলের মালিকানা — সবই ফুটে ওঠে ইঁদারা ঘিরে।

জীবন দান করে যে কুয়োর পানি, সে-ই আবার শ্বশুরঘরে জ্বলেপুড়ে মরতে থাকা অসংখ্য মেয়ের হাঁফ ছেড়ে বাঁচার স্থান। অথচ নিম্নলিখিত গানে, ইচ্ছের বিরুদ্ধে বিয়ে দেওয়া এক নারীর বেঁচে থাকার সেই শেষ অবলম্বনটুকুও আর রইল না। একমাত্র সই ছিল যে ইঁদারা, সে-ও আজ তার বিরুদ্ধে। মা-বাপের বাড়ির মরদরা তাঁকে শত্রুসম পাষণ্ডদের ঘরে বিয়ে দিয়েছে, কিন্তু মুখ ফুটে তাঁদের বিরুদ্ধে যে নালিশ ঠুকবে, সেকথা শোনার মতোও আর কেউ নেই।

বিয়ে-শাদির আচার-অনুষ্ঠান বিবিধ, তাদের ঘিরে গাওয়া গানগুলিও একেক রঙ্গের — তারই ভিতর জায়গা করে নিয়েছে এমন কিছু বিষাদগীতি যা আদতে শ্বশুরবাড়ির অত্যাচারী পুরুষদের বিরুদ্ধে নারীর অভিযোগ। তেমনই একটি গান এখানে গেয়েছেন অঞ্জর-নিবাসী শংকর বারোট।

অঞ্জর-নিবাসী শঙ্কর বারোটের কণ্ঠে একটি লোকগীতি শুনুন

Gujarati

જીલણ તારા પાણી મને ખારા ઝેર લાગે મને ઝેર ઝેર લાગે
જીલણ તારા પાણી મને ઝેર ઝેર લાગે મને ખારા ઝેર લાગે
દાદો વેરી થયા’તા મને  વેરીયામાં દીધી, મારી ખબરું ન લીધી
જીલણ તારા પાણી મને ઝેર ઝેર લાગે મને ખારા ઝેર લાગે
કાકો મારો વેરી મને  વેરીયામાં દીધી, મારી ખબરું ન લીધી
જીલણ તારા પાણી મને ઝેર ઝેર લાગે મને ખારા ઝેર લાગે
મામો મારો વેરી મને  વેરીયામાં દીધી, મારી ખબરું ન લીધી
જીલણ તારા પાણી મને ઝેર ઝેર લાગે મને ખારા ઝેર લાગે
જીલણ તારા પાણી મને ઝેર ઝેર લાગે મને ખારા ઝેર લાગે

বাংলা

তুঁহার কুঁয়োর নোনতা পানি আমার কাছে বিষ,
বিষের মতন ওই যে পানি।
নোনতা পানি আমার কাছে বিষ। (২)
শত্তুর মোর ঠাকুর্দা সে। বিলিয়ে দিলো আমায় দাদা দুশমনেরই কাছে
নাহ্, কোনওদিন বাসেইনি সে ভালো। নোনতা পানি...নোনতা পানি...
কাকাও সে তো শত্তুর মোর।
বিলিয়ে দিলো আমায় কাকা দুশমনেরই কাছে
নাহ্, কোনওদিন বাসেইনি সে ভালো। নোনতা পানি...নোনতা পানি...
মামাও সে তো শত্তুর মোর।
বিলিয়ে দিলো আমায় মামা দুশমনেরই কাছে
নাহ্, কোনওদিন বাসেইনি সে ভালো। নোনতা পানি...নোনতা পানি...
বিষের মতন ওই যে পানি। নোনতা পানি আমার কাছে বিষ।

PHOTO • Labani Jangi

গীতিবর্গ : প্রথাগত লোকগীতি

পর্যায় : বিবাহ গীতি

গান : ৫

গানের শিরোনাম : জীলন তারা পানি মুনে খারা জের লাগে

গীতিকার : দেবল মেহতা

গায়ক : অঞ্জর-নিবাসী শংকর বারোট

ব্যবহৃত বাদ্যযন্ত্র : হারমোনিয়াম, ড্রাম ও ব্যাঞ্জো

রেকর্ডিয়ের বছর : ২০২১, কেএমভিএস স্টুডিও

কৌম-সঞ্চালিত রেডিও স্টেশন সূরবাণী দ্বারা রেকর্ড করা এই ৩৪১টি গান কচ্ছ মহিলা বিকাশ সংগঠনের (কেএমভিএস) থেকে পেয়েছে পারি।

প্রীতি সোনি, কেএমভিএস-এর সচিব অরুণা ঢোলকিয়া ও কেএমভিএস-এর প্রজেক্ট সমন্বয়কারী আমাদ সামেজাকে সার্বিক সহায়তা তথা গুজরাতি ভাষায় তর্জমার কাজে সাহায্য করার জন্য ভারতীবেন গোরকে অশেষ ধন্যবাদ।

অনুবাদ: জশুয়া বোধিনেত্র

Pratishtha Pandya

ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪಾಂಡ್ಯ ಅವರು ಪರಿಯ ಹಿರಿಯ ಸಂಪಾದಕರು, ಇಲ್ಲಿ ಅವರು ಪರಿಯ ಸೃಜನಶೀಲ ಬರವಣಿಗೆ ವಿಭಾಗವನ್ನು ಮುನ್ನಡೆಸುತ್ತಾರೆ. ಅವರು ಪರಿಭಾಷಾ ತಂಡದ ಸದಸ್ಯರೂ ಹೌದು ಮತ್ತು ಗುಜರಾತಿ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ಲೇಖನಗಳನ್ನು ಅನುವಾದಿಸುತ್ತಾರೆ ಮತ್ತು ಸಂಪಾದಿಸುತ್ತಾರೆ. ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಗುಜರಾತಿ ಮತ್ತು ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಭಾಷೆಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡುವ ಕವಿಯಾಗಿಯೂ ಗುರುತಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದು ಅವರ ಹಲವು ಕವಿತೆಗಳು ಮಾಧ್ಯಮಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಕಟವಾಗಿವೆ.

Other stories by Pratishtha Pandya
Illustration : Labani Jangi

ಲಬಾನಿ ಜಂಗಿ 2020ರ ಪರಿ ಫೆಲೋ ಆಗಿದ್ದು, ಅವರು ಪಶ್ಚಿಮ ಬಂಗಾಳದ ನಾಡಿಯಾ ಜಿಲ್ಲೆ ಮೂಲದ ಅಭಿಜಾತ ಚಿತ್ರಕಲಾವಿದರು. ಅವರು ಕೋಲ್ಕತ್ತಾದ ಸಾಮಾಜಿಕ ವಿಜ್ಞಾನಗಳ ಅಧ್ಯಯನ ಕೇಂದ್ರದಲ್ಲಿ ಕಾರ್ಮಿಕ ವಲಸೆಯ ಕುರಿತು ಸಂಶೋಧನಾ ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದಾರೆ.

Other stories by Labani Jangi
Translator : Joshua Bodhinetra

ಜೋಶುವಾ ಬೋಧಿನೇತ್ರ ಅವರು ಪೀಪಲ್ಸ್ ಆರ್ಕೈವ್ ಆಫ್ ರೂರಲ್ ಇಂಡಿಯಾ (ಪರಿ) ಯ ಭಾರತೀಯ ಭಾಷೆಗಳ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮವಾದ ಪರಿಭಾಷಾ ವಿಷಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕರು. ಅವರು ಕೋಲ್ಕತ್ತಾದ ಜಾದವಪುರ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯದಿಂದ ತುಲನಾತ್ಮಕ ಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ಎಂಫಿಲ್ ಪಡೆದಿದ್ದಾರೆ ಮತ್ತು ಬಹುಭಾಷಾ ಕವಿ, ಅನುವಾದಕ, ಕಲಾ ವಿಮರ್ಶಕ ಮತ್ತು ಸಾಮಾಜಿಕ ಕಾರ್ಯಕರ್ತರೂ ಹೌದು.

Other stories by Joshua Bodhinetra