ভালোবাসার মানুষটা আজ কাছে না থাকলেও আছে অন্তরে বিরাজ করে। মেয়েটি তার জন্য সাত সমুদ্র তেরো নদী পার হতে রাজি। মনে একটাই সাধ — প্রেমিক যেন সর্বদা তার পাশেই থাকে। এই গান আদতে প্রেমের দোহাই:

કુંજલ ન માર વીરા કુંજલ ન માર , હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર
মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জ যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই

মেয়েটি চায় প্রেমিকপ্রবর যেন তাকে ভুলে না যায় কভু। সে যন্ত্রণা তো কুঞ্জল হত্যার মতোই নিষ্ঠুর। শীত পড়লেই সুদূর সাইবেরিয়া থেকে কচ্ছের রুখাশুখা তৃণভূমিতে উড়ে আসে যে পৌষালী সারস বা ডেমোজিল ক্রেন, যার স্থানীয় নাম কুঞ্জল বা কুঞ্জ। কচ্ছি লোকসংস্কৃতির দুনিয়ায় এই বিহঙ্গ খুবই চেনা, অপার ভালোবাসা ও ইবাদতের পাত্র — তাই কুঞ্জপাখির অবয়বে যেন নিজেকেই দেখতে পায় মেয়েটি। সই, পরাণবন্ধু ও পরামর্শদাতার বেশে খুব সহজেই নারীমহলের চৌকাঠ ডিঙোয় সারস। তারপর অনায়াসেই নায়িকার সত্তা ও খোয়াবের উপমা হয়ে দাঁড়ায়।

প্রেমিকের কাছে খানিক গয়নাগাঁটির বায়না জুড়েছে মেয়েটি: অবিলম্বে তাকে নাকছাবি, চন্দ্রহার, একজোড়া নূপুর, টিকলি ও আংটি এনে দিতে হবে, আর তাদের রতিমিলনের উদযাপনে যেন প্রতিটা গয়নার গায়ে একজোড়া কুঞ্জ পাখি খোদাই করা থাকে। পারি’র এই সিরিজে ‘পক্ষীবিষয়ক’ যে কয়টি লোকগীতি আছে, এটি তার অন্যতম। সুরের পরতে এই গানকে আরও মায়াময় করে তুলেছেন মুন্দ্রা তালুকের জুমা ওয়াঘের।

ভদ্রেসারের জুমা ওয়াঘেরের কণ্ঠে লোকগীতিটি শুনুন

કરછી

કુંજલ ન માર વીરા કુંજલ ન માર, હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર
કડલાર રે ઘડાય દે વીરા કડલા ઘડાય દે, કાભીયે જે જોડ તે કુંજ કે વીરાય
કુંજલ ન માર વીરા કુંજલ ન માર, હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર
મુઠીયા રે ઘડાય દે વીરા મુઠીયા રે ઘડાય, બગલીયે જે જોડ તે કુંજ કે વીરાય
કુંજલ ન માર વીરા કુંજલ ન માર, હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર
હારલો ઘડાય દે વીરા હારલો ઘડાય, દાણીએ જે જોડ તે કુંજ કે વીરાય
ન માર વીરા કુંજલ ન માર, હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર
નથડી ઘડાય દે વીરા નથડી ઘડાય, ટીલડી જી જોડ તે કુંજ કે વીરાય
કુંજલ ન માર વીરા કુંજલ ન માર, હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર
કુંજલ ન માર વીરા કુંજલ ન માર, હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર

বাংলা

মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জ যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই।
একজোড়া দে কডলা আমায়, দে রে নূপুর-তোড়া,
তাহার গায়ে নকশা কেটে কুঞ্জ দে রে জোড়া।
মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জল যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই।
বানিয়ে দে রে মুঠিয়া আমায়, দে রে আঙুল ভরে,
কুঞ্জ-পাখির নকশা কেটে চুড়-চুড়ি দে মোরে।
মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জ যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই।
একখানা হার বানিয়ে দে তুই, গলাটা মোর ফাঁকা,
হারের গায়ে থাকে যেন কুঞ্জ যুগল আঁকা।
মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জল যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই।
নাকখানি মোর বড্ড ফাঁকা, নথণি এনে দে রে,
তিলড়ি দিয়ে দিস লো আমার কপালখানি ভরে,
খোদাই করে দিস রে নাগর কুঞ্জল দুই জোড়া,
গয়না সবই থাকে যেন সারস দিয়ে ভরা।
মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জ যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই।
মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জল যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই।

PHOTO • Priyanka Borar

গীতিবর্গ : প্রথাগত লোকগীতি

পর্যায় : প্রেম ও বিরহ

ক্রম : ১২

গানের শিরোনাম : কুঞ্জল না মার ভীর কুঞ্জল না মার

গীতিকার : দেবল মেহতা

গায়ক : মুন্দ্রা তালুকের ভদ্রেসার গ্রামের জুমা ওয়াঘের

ব্যবহৃত বাদ্যযন্ত্র : ড্রাম, হারমোনিয়াম, ব্যাঞ্জো

রেকর্ডিংয়ের সাল : ২০১২, কেএমভিএস স্টুডিও

কৌম-সঞ্চালিত রেডিও স্টেশন সূরবাণী দ্বারা রেকর্ড করা এই ৩৪১টি গান কচ্ছ মহিলা বিকাশ সংগঠনের (কেএমভিএস) থেকে পেয়েছে পারি। এই সংকলনের অন্যান্য গান শুনতে দেখুন: রণ-এর সুর: কচ্ছি লোকগীতির আর্কাইভ

প্রীতি সোনি, কেএমভিএস-এর সচিব অরুণা ঢোলকিয়া ও কেএমভিএস-এর প্রজেক্ট সমন্বয়কারী আমাদ সামেজাকে সার্বিক সহায়তা তথা গুজরাতি ভাষায় তর্জমার কাজে সাহায্য করার জন্য ভারতীবেন গোরকে অশেষ ধন্যবাদ।

অনুবাদ: জশুয়া বোধিনেত্র

Series Curator : Pratishtha Pandya

ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪಾಂಡ್ಯ ಅವರು ಪರಿಯ ಹಿರಿಯ ಸಂಪಾದಕರು, ಇಲ್ಲಿ ಅವರು ಪರಿಯ ಸೃಜನಶೀಲ ಬರವಣಿಗೆ ವಿಭಾಗವನ್ನು ಮುನ್ನಡೆಸುತ್ತಾರೆ. ಅವರು ಪರಿಭಾಷಾ ತಂಡದ ಸದಸ್ಯರೂ ಹೌದು ಮತ್ತು ಗುಜರಾತಿ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ಲೇಖನಗಳನ್ನು ಅನುವಾದಿಸುತ್ತಾರೆ ಮತ್ತು ಸಂಪಾದಿಸುತ್ತಾರೆ. ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಗುಜರಾತಿ ಮತ್ತು ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಭಾಷೆಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡುವ ಕವಿಯಾಗಿಯೂ ಗುರುತಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದು ಅವರ ಹಲವು ಕವಿತೆಗಳು ಮಾಧ್ಯಮಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಕಟವಾಗಿವೆ.

Other stories by Pratishtha Pandya
Illustration : Priyanka Borar

ಕವರ್ ಇಲ್ಲಸ್ಟ್ರೇಷನ್: ಪ್ರಿಯಾಂಕಾ ಬೋರಾರ್ ಹೊಸ ಮಾಧ್ಯಮ ಕಲಾವಿದೆ. ಹೊಸ ಪ್ರಕಾರದ ಅರ್ಥ ಮತ್ತು ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯನ್ನು ಕಂಡುಹಿಡಿಯಲು ತಂತ್ರಜ್ಞಾನವನ್ನು ಪ್ರಯೋಗಿಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಅವರು ಕಲಿಕೆ ಮತ್ತು ಆಟಕ್ಕೆ ಎಕ್ಸ್‌ಪಿರಿಯೆನ್ಸ್ ವಿನ್ಯಾಸ‌ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ. ಸಂವಾದಾತ್ಮಕ ಮಾಧ್ಯಮ ಇವರ ಮೆಚ್ಚಿನ ಕ್ಷೇತ್ರ. ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಪೆನ್ ಮತ್ತು ಕಾಗದ ಇವರಿಗೆ ಹೆಚ್ಚು ಆಪ್ತವಾದ ಕಲಾ ಮಾಧ್ಯಮ.

Other stories by Priyanka Borar
Translator : Joshua Bodhinetra

ಜೋಶುವಾ ಬೋಧಿನೇತ್ರ ಅವರು ಪೀಪಲ್ಸ್ ಆರ್ಕೈವ್ ಆಫ್ ರೂರಲ್ ಇಂಡಿಯಾ (ಪರಿ) ಯ ಭಾರತೀಯ ಭಾಷೆಗಳ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮವಾದ ಪರಿಭಾಷಾ ವಿಷಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕರು. ಅವರು ಕೋಲ್ಕತ್ತಾದ ಜಾದವಪುರ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯದಿಂದ ತುಲನಾತ್ಮಕ ಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ಎಂಫಿಲ್ ಪಡೆದಿದ್ದಾರೆ ಮತ್ತು ಬಹುಭಾಷಾ ಕವಿ, ಅನುವಾದಕ, ಕಲಾ ವಿಮರ್ಶಕ ಮತ್ತು ಸಾಮಾಜಿಕ ಕಾರ್ಯಕರ್ತರೂ ಹೌದು.

Other stories by Joshua Bodhinetra