‘दगडांच्या देशा!’

आपल्या आगामी कवितासंग्रहाच्या प्रस्तावनेत सुयशने स्वतःची ओळख करून दिलीये ती अशी. केवळ वयाच्या विशीत त्याने ४०० कविता लिहिलेल्या आहेत आणि त्या जोरकस शब्दांमधून त्याचा संताप, उद्वेग, त्याचे विश्वास आणि आशा सगळं प्रतीत होतंय.

सुयश त्याच्या कविता “क्रांतीकारी” आहेत असं मानतो. जातीभेद आणि हिंसा त्याच्या लिखाणाच्या केंद्रस्थानी आहे. “एका दलित [महार] कुटुंबात जन्मल्यामुळे समाजाची मुळं अगदी आजही, स्वातंत्र्याच्या ७१ वर्षांनंतरही किती जातीय आहेत हे मी पाहिलंय,” तो म्हणतो. “एखाद्या व्यक्तीचं समाजातलं स्थान त्याची जात ठरवत असते.”

त्याच्या अनेक कविता वैयक्तिक स्वातंत्र्यावरचे वाढते हल्ले, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य आणि दलितांच्या बौद्धिक प्रतिपादनाला होणाऱ्या विरोधाबद्दल आहेत. इतर कविताही अनेक विषयांचा आढावा घेतात – स्त्रियांवरचे अत्याचार, सप्टेंबर २०१७ मध्ये मुंबईच्या एल्फिन्स्टन पुलावर झालेली चेंगराचेंगरी, डॉ. नरेंद्र दाभोळकर आणि कॉ. गोविंद पानसरेंसारख्या बुद्धीप्रामाण्यवादी नेत्यांचे खून हे त्यातले काही विषय.

त्याचे वडील ५७ वर्षीय श्यामराव कांबळे शेतकरी आहेत. कोल्हापूर जिल्ह्याच्या शिरोळ तालुक्यातल्या शिरदवाड गावी तो आपल्या कुटुंबासमवेत राहतो. त्यांच्या पावणे दोन एकरात ५५-६० टन ऊस निघतो. १५ महिन्याच्या या पिकाचा खर्च भागवण्यासाठी त्यांना कर्ज काढावं लागतं पण उत्पन्नातून थोडा फार नफा होतो. श्यामराव गावाच्या आजूबाजूच्या यंत्रमाग कारखान्यांमध्ये मजुरी करतात आणि आठ तासाच्या पाळीला रु. २५० प्रमाणे रोज मिळवतात.

अजूनही बरंच काही तो सांगतो, “कसंय, वरच्या जातीच्या कामगारांना साधारणपणे स्टीलच्या ताट वाटीत जेवण वाढलं जातं, मला मात्र नेहमी पत्रावळी मिळते. रोज असल्या छोट्या छोट्या गोष्टी पाहतो मी. असली जात पात आम्ही किती वेळा अनुभवलीये. सवय झालीये आता सगळ्याची.”

सुयशच्या वडलांनीच सगळ्यात आधी त्याची क्रांतीकारी कवी आणि १९७२ मध्ये दलित पँथरची स्थापना करणाऱ्या नामदेव ढसाळांच्या लिखाणाशी गाठ घालून दिली. त्यानंतर सुयशने इतरही कवी आणि लेखकांचं भरपूर लिखाण वाचलं. दया पवार, शरणकुमार लिंबाळे, नारायण सुर्वे, लक्ष्मण माने, एकनाथ आव्हाड आणि अशोक पवार हे त्यातले काही. त्याचे वडील त्याला देशभरातल्या दलित चळवळीच्या, संघर्षाच्या कहाण्या सांगत असत आणि मग सुयशने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचं लिखाण वाचायला सुरुवात केली. हा तरुण कवी आता पाच ग्रंथालयांचा सभासद आहे; दोन गावातली, एक शेजारच्या शिवनाकवाडीतलं आणि दोन इचलकरंजीतली.

वयाच्या १६ व्या वर्षी सुयशने कविता करायला सुरुवात केली. तो स्वतःच्या हस्ताक्षरात या कविता लिहून काढतो. आणि आजतागायत १८० पानाच्या ६ डायऱ्या त्याच्या कवितांनी भरल्या आहेत. “जेव्हा जेव्हा मनाला काही तरी विचलित करणारी घटना घडते, मी कविता करतो. माझ्या मनातलं मला सगळ्यात चांगलं कवितेतूनच मांडता येतं. मला जे सामाजिक वास्तव दिसतंय, खालच्या जातींना कसं अजून दारिद्र्यात ढकललं जातंय, त्याबद्दल माझी कविता आहे. जोपर्यंत मी कविता लिहून ते पुढे मांडत नाही तोपर्यंत माझा जीव शांत होत नाही.”

त्याच्या आधीच्या कविता “क्रांतीकारी” नव्हत्या असं तो म्हणतो, “पण बाबासाहेबांचं अ ॅ निहिलेशन ऑफ कास्ट वाचलं आणि माझ्या कवितेचा सूर बदलला.” आंबेडकरांच्या रिडल्स इन हिंदूइझम नी सुयशला आणिक प्रेरणा दिली. “आता माझ्या कविता दलितांना सहन कराव्या लागणाऱ्या अत्याचारांबाबत आहेत. लोक आरक्षण संपवण्याच्या गोष्टी करतायत, कुणी जाती व्यवस्था संपवण्याबद्दल का काही बोलत नाही?” तो सवाल करतो. “आजच्या भारतात अस्पृश्यता नाही असं कोण म्हणतंय? आम्ही रोज अनुभवतो ती. रोजची जातपात पाहून अस्वस्थ व्हायला होतं मला. आणि मग ही तगमग खूप वाढली की मी कविता करतो.”

१ जानेवारी २०१८ रोजी सुयश पुणे जिल्ह्यातल्या शिरूर तालुक्यातल्या कोरेगाव भीमाला गेला होता, त्याच्या गावापासून २९० किमी लांब. या दिवशी मोठ्या संख्येने दलित समाज इथे जमतो. याच दिवशी १८१८ साली पेशव्यांच्या नेतृत्वाखाली लढणाऱ्या वरच्या जातीच्या मराठा सैन्याचा इंग्रजांसाठी लढणाऱ्या महार सैन्याने पराभव केला. त्याची स्मृती म्हणून हा दिवस साजरा केला जातो. “मी [दलित] चळवळीत आहे आणि कोरेगाव भीमाची लढाई आम्हाला आमच्या समाजाच्या भल्यासाठी काही करण्याची प्रेरणा देते,” तो सांगतो.

यावर्षी एका विरोधी राजकीय गटाने कोरेगाव भीमाला जाणाऱ्या दलित गटांवर हल्ला केला, अफवा पसरवल्या आणि त्यानंतर मोठा हिंसाचार उसळला. सुयशने ‘दगडांच्या देशा’ या त्याच्या कवितेत त्याचा संताप व्यक्त केला आहे. (खाली त्याची मूळ कविता आणि इंग्रजी अनुवाद दिला आहे)

सुयशला त्याच्या कवितांचा संग्रह छापायचा आहे आणि त्याला पत्रकार व्हायचंय. “आमच्या समाजाविषयी लिहिणाऱ्या दलित वार्ताहरांची आज गरज आहे. ही वेदना काय आहे ते एक दलितच जाणू शकतो आणि तोच याबद्दल नीट लिहू शकतो,” तो म्हणतो. “लोकशाहीचा चौथा स्तंभ आज सरकारच्या ताब्यात आहे. प्रसारमाध्यमं म्हणजे राजकारण्यांच्या हातातली बाहुली झाली आहेत. पण एक चांगला पत्रकार कधीही गप्प राहणार नाही.”

टिपाः * १००० माणसांना मारायचं आणि त्यांची गणती करण्यासाठी त्यांचं एक बोट कापायचं अशी आज्ञा गुरूने दिल्याने अहिंसकाने अशा बोटांची माळ गळ्यात घालायला सुरुवात केली. तोच पुढे अंगुलीमाल म्हणून प्रसिद्ध झाला.

** औरंगाबाद विद्यापीठाचं नाव बाबासाहेब आंबेडकर विद्यापीठ करण्यासाठीच्या नामांतर चळवळीदरम्यान जो हिंसाचार झाला त्यात पोचीराम कांबळे आणि त्यांचा मुलगा चंदर मरण पावले

कवितेचा इंग्रजी अनुवादः नमिता वाईकर