ਹਰਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿੱਲਰੇ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਪਤੰਗਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ’ਤੇ, ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰ ਰਹੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬੈਰੀਕੇਡ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

17 ਸਾਲਾ ਹਰਮਨਦੀਪ ਨੇ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲ਼ੇ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲ਼ੇ ਡਰੋਨਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਪਤੰਗਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜੋ ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਰਾਲਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। “ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਟੂਥਪੇਸਟ ਵੀ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਵਧਾਂਗੇ ਤੇ ਇਹ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤਾਂਗੇ,” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।

ਹਰਮਨਦੀਪ 13 ਫਰਵਰੀ 2024 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਮਾਰਚ ਲਈ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ’ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਪੈਰਾਮਿਲਟਰੀ, ਰੈਪਿਡ ਐਕਸ਼ਨ ਫੋਰਸ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ, ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਹੋਇਆ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕਰਨ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸੜਕ ’ਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਕਿੱਲਾਂ ਅਤੇ ਕੰਕਰੀਟ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।

ਪਹਿਲੇ ਬੈਰੀਕੇਡ ਕੋਲ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਪੰਜ ਮੁੱਖ ਮੰਗਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ – ਸਵਾਮੀਨਾਥਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਸਿਫਾਰਸ਼ਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸਮਰਥਨ ਮੁੱਲ (MSP) ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਪੂਰਨ ਕਰਜ਼ਮਾਫੀ, ਲਖੀਮਪੁਰ ਖੀਰੀ ਕਾਂਡ ਦੇ ਪੀੜਤ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਪੈਨਸ਼ਨ ਸਕੀਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ, ਅਤੇ 2020-21 ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ ਮੁਆਵਜ਼ਾ।

Left: 'I have also applied toothpaste around my eyes as it helps in reducing the effects of tear gas,' says Harmandeep Singh.
PHOTO • Vibhu Grover
Right: He is one among thousands of farmers and labourers from Punjab who began their peaceful march to Delhi on 13 February 2024
PHOTO • Vibhu Grover

ਖੱਬੇ: ‘ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਟੂਥਪੇਸਟ ਵੀ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦਾ ਅਸਰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ,’ ਹਰਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਸੱਜੇ: ਉਹ 13 ਫਰਵਰੀ 2024 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ

Farmers preparing to fly kites to tackle the drone that fires tear shells
PHOTO • Vibhu Grover

ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲ਼ੇ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਡਰੋਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਪਤੰਗਾਂ ਉਡਾਉਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਦੇ ਕਿਸਾਨ

2020-21 ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਧੱਕੇ ਨਾਲ਼ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਤਿੰਨ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ – ਕੀਮਤ ਗਾਰੰਟੀ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਕਿਸਾਨ (ਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ) ਸਮਝੌਤਾ ਐਕਟ, 2020 , ਕਿਸਾਨ ਉਪਜ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਵਣਜ (ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਸਹਾਇਕ) ਐਕਟ, 2020 ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਸਤਾਂ (ਸੋਧ) ਐਕਟ, 2020 ਖਿਲਾਫ਼ ਵਿਰੋਧ ਜਤਾਉਣ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਨਵੰਬਰ 2021 ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਲਈ ਮੰਨ ਗਈ। ਅੰਦੋਲਨ ’ਤੇ PARI ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਪੜ੍ਹੋ: ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ: ਪੂਰੀ ਕਵਰੇਜ

“ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਦੇ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ,” ਕਰਨਾਲ਼ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ੇ 22 ਸਾਲਾ ਖਾਲਸਾ ਨੇ ਕਿਹਾ। “ਅਸੀਂ ਵਕਫ਼ਾ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ਼ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੇ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਮੰਨ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈ ਕਮੇਟੀ ਨਾਲ਼ ਗੱਲਬਾਤ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਅਚਾਨਕ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਕਮੇਟੀ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਮੁੜ ਆਉਣਾ ਪਿਆ।”

ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਪੈਂਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਭਟਕਾਉਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਬਾਰਡਰ ਟੱਪ ਸਕਣ।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਸ਼ੰਭੂ ’ਤੇ ਬੈਰੀਕੇਡ ਤੋੜ ਕੇ ਲੰਘਣ ਲੱਗੇ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲ਼ੇ ਦਾਗ ਦਿੱਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਕਾਫੀ ਲੋਕ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਭੀੜ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲ਼ੇ ਦਾਗਣ ਦੀ ਥਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵੱਲ ਦਾਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੁਛਾੜਾਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਕਈ ਬਜ਼ੁਰਗ ਕਿਸਾਨ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਠੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕੋਈ ਗੋਲਾ ਨਕਾਰਾ ਹੁੰਦਾ, ਭੀੜ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਂਦੀ।

As protestors started to break through the barricades at Shambhu, the police officials fired multiple tear gas shells. Elder farmers and labourers diffused the shells with a stick
PHOTO • Vibhu Grover
As protestors started to break through the barricades at Shambhu, the police officials fired multiple tear gas shells. Elder farmers and labourers diffused the shells with a stick
PHOTO • Vibhu Grover

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਸ਼ੰਭੂ ’ਤੇ ਬੈਰੀਕੇਡ ਤੋੜ ਕੇ ਲੰਘਣ ਲੱਗੇ, ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲ਼ੇ ਦਾਗ ਦਿੱਤੇ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਕਿਸਾਨ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਲਾਠੀ ਨਾਲ਼ ਗੋਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਾ ਬਣਾਇਆ

A farmer celebrates after successfully diffusing a tear gas shell with his stick at the Punjab-Haryana Shambhu border
PHOTO • Vibhu Grover

ਪੰਜਾਬ-ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਲਾਠੀ ਨਾਲ਼ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲ਼ੇ ਨੂੰ ਨਕਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ਾ ਕਿਸਾਨ, ਤਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ। “ਅਸੀਂ ਨਿਹੱਥੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਸਾਡੇ ’ਤੇ ਰਬੜ ਦੀਆਂ ਗੋਲ਼ੀਆਂ, ਪੈਲੇਟ, ਪੈਟਰੋਲ ਬੰਬ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲ਼ਿਆਂ ਵਰਗੇ ਹਥਿਆਰ ਵਰਤ ਰਹੇ ਹਨ,” ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ। “ਇਹ ਸੜਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਡੇ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ’ਤੇ ਕੈਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵਾਂ।”

50 ਸਾਲਾ ਕਿਸਾਨ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। “ਸਰਕਾਰ MSP ’ਤੇ ਗਾਰੰਟੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਫੰਡ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੇ ਉਹਨਾਂ ਅਮੀਰ ਕਾਰਪੋਰੇਟਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ,” ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ। “MSP ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਘਰਾਣੇ ਸਾਡੀ ਲੁੱਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੇਲੇ ਆ ਕੇ ਨਾ ਮਾਤਰ ਭਾਅ ’ਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਖਰੀਦ ਕੇ ਮਹਿੰਗੇ ਭਾਅ ’ਤੇ ਵੇਚ ਸਕਣਗੇ,” ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ। ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਵੱਡੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ-ਕਰੋੜਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਤਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਕੁ ਲੱਖ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਵੀ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੁਛਾੜਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕੁਝ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਬੈਰੀਕੇਡਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਿਛਾਈਆਂ ਕਿੱਲਾਂ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਏ। ਐਨ ਉਸੇ ਮੌਕੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਖਦੇੜਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਲੱਤਾਂ ’ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਵਿੰਨ੍ਹ ਕੇ, ਰਬੜ ਦੀਆਂ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਚਲਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।

ਕੁਝ ਹੀ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕਿਸਾਨ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੂਨ ਨਾਲ਼ ਲਥਪਥ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਚੁੱਕ ਕੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਾਏ ਮੈਡੀਕਲ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ।

“ਪਿਛਲੇ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ 50 ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮੱਲ੍ਹਮ-ਪੱਟੀ ਕਰਨੀ ਪਈ,” ਅਜਿਹੇ ਇੱਕ ਕੈਂਪ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ, ਡਾ. ਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ। “ਮੈਂ ਜਦ ਦਾ ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ,” 28 ਸਾਲਾ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਵਿਚਲੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮਨਦੀਪ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਜੀ ਹਸਪਤਾਲ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਨੌਜਵਾਨ ਡਾਕਟਰ ਆਪ ਵੀ ਕਿਸਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹਨ ਅਤੇ 2020 ਵਿੱਚ ਵੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਯੂਨਾਈਟਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ਯੂਨਾਈਡ ਸਿੱਖ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਕੇ ਕੈਂਪ ਲਾਇਆ ਸੀ।

“ਕੱਟ ਲੱਗਣ, ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਅਤੇ ਸਾਹ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸਣੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਿੱਕਤਾਂ ਨਾਲ਼ ਮਰੀਜ਼ ਆਏ ਹਨ,” ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ। “ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਸਲਾਮਤੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣ ਕੇ ਸੱਤ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਾਂ,” ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ।

The crowd tries to break through the second barriers as they are attacked by tear gas shells
PHOTO • Vibhu Grover

ਭੀੜ ਦੂਜੇ ਬੈਰੀਕੇਡਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲ਼ੇ ਦਾਗੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

Dr. Mandeep Singh (pink shirt) tends to his patients in his camp at Shambhu Border. He runs the Baba Shree Chand Ji hospital back in his village, Hoshiarpur
PHOTO • Vibhu Grover

ਡਾ. ਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ (ਗੁਲਾਬੀ ਕਮੀਜ਼) ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਚ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਜੀ ਹਸਪਤਾਲ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ

ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਹੋਰ ਡਾਕਟਰ, ਦੀਪਿਕਾ ਮੈਡੀਕਲ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਿਮਲਾ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਆਏ ਹਨ। 25 ਸਾਲਾ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਲੋਕ ਬੇਚੈਨੀ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਘੰਟਿਆਂ-ਬੱਧੀਆਂ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲ਼ੇ ਦਾਗਣ ਕਾਰਨ ਹੋਏ ਧੂੰਏ ਕਾਰਨ ਉਹ ਪੇਟ ਦੀ ਖਰਾਬੀ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।”

ਸਿਰਫ਼ ਡਾਕਟਰ ਹੀ ਸਹਿਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ – ਬੈਰੀਕੇਡਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮੀਟਰ ਦੂਰ, ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਟਰਾਲੀਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਭ ਲਈ ਲੰਗਰ ਤਿਆਰ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਾਫ਼ੀ ਲੋਕ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਆਏ ਹਨ। ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਤੇਜਸਵੀਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਹੈ। “ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇਖ ਲਵੇ,” ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਆਏ ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਨੇ ਕਿਹਾ। “ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਨਾ ਕਿਉਂ ਅਹਿਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ’ਤੇ ਜਬਰ ਢਾਹੁਣ ’ਤੇ ਤੁਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸਾਨ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਇਵੇਂ ਹੀ ਲੜਨਾ ਪਵੇਗਾ,” ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ।

ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਅਰੇ ਗੂੰਜ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਕੱਠਿਆਂ ਮਾਰਚ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਦਿਆਂ ਨਾਅਰਾ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ - “ਇੱਕੀ-ਦੁੱਕੀ ਚੱਕ ਦਿਆਂਗੇ, ਧੌਣ ’ਤੇ ਗੋਡਾ ਰੱਖ ਦਿਆਂਗੇ।”

“ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੈ,” ਰਾਜ ਕੌਰ ਗਿੱਲ ਨੇ ਕਿਹਾ। 40 ਸਾਲਾ ਰਾਜ ਕੌਰ ਨੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਮਟਕਾ ਚੌਕ, ਕਿਸਾਨੀ ਧਰਨਿਆਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹ, ਵਿੱਚ ਪੱਕੀ ਥਾਂ ਮੱਲੀ ਰੱਖੀ ਸੀ।

“MSP ਨਾ ਦੇ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਵੱਡੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਘਰਾਣੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪੇਟ ਭਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਧ-ਫੁੱਲ ਸਕਣ,” ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਕਿਹਾ,

“ਉਹ ਕਦੇ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ।”


RAF officers and the Haryana Police stationed at Shambhu border to stop farmers and labourers from marching to Delhi
PHOTO • Vibhu Grover

ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਿਸਾਨ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ਉੱਤੇ RAF ਦੇ ਅਫ਼ਸਰ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਲਿਸ ਤੈਨਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ

At the Shambhu border, they were met with paramilitary, RAF, and police officers. Concrete walls had been set up along with nails laid on the road
PHOTO • Vibhu Grover

ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਪੈਰਾਮਿਲਟਰੀ, RAF, ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ਼ ਹੋਇਆ। ਸੜਕ ਤੇ ਦੀਵਾਰਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕਰਕੇ ਕਿੱਲਾਂ ਗੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ

'We are not armed yet they use weapons like rubber bullets, pellets, petrol bombs and tear gas,' says Tirpal Singh
PHOTO • Vibhu Grover

ਅਸੀਂ ਨਿਹੱਥੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਸਾਡੇ ਤੇ ਰਬੜ ਦੀਆਂ ਗੋਲ਼ੀਆਂ, ਪੈਲੇਟ, ਪੈਟਰੋਲ ਬੰਬ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ

From around the protest site, revolutionary songs and slogans ring out
PHOTO • Vibhu Grover

ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਅਰੇ ਗੂੰਜ ਰਹੇ ਹਨ

Gurpreet Singh is here with his son Tejasveer. 'I got my son here so that he can see our struggle,' he says
PHOTO • Vibhu Grover

ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਤੇਜਸਵੀਰ ਨਾਲ਼ ਇੱਥੇ ਆਏ ਹਨ। ‘ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇਖ ਸਕੇ, ’ ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ

A farmer struggles as he is hit by a tear gas shell
PHOTO • Vibhu Grover

ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦਾ ਗੋਲਾ ਲੱਗਣ ਤੇ ਔਖ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ

They cover their faces to save themselves from tear gas
PHOTO • Vibhu Grover

ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਢਕਦੇ ਹਨ

'In the last hour, I have had to tend to 50 patients," says Dr Mandeep Singh and adds, 'Patients have come with several different types of problems ranging from cut wounds to incised wounds and some with breathing difficulties'
PHOTO • Vibhu Grover

ਪਿਛਲੇ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ 50 ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮੱਲ੍ਹਮ-ਪੱਟੀ ਕਰਨੀ ਪਈ, ਡਾ. ਮਨਦੀਪ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਕਿਹਾ, ਕੱਟ ਲੱਗਣ, ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਅਤੇ ਸਾਹ ਘੁਟਣ ਸਣੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਿੱਕਤਾਂ ਨਾਲ਼ ਮਰੀਜ਼ ਆਏ ਹਨ

Farmer throws an exploded tear gas shell that the police fired back at them
PHOTO • Vibhu Grover

ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਸੁੱਟੇ, ਫਟ ਚੁੱਕੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲ਼ੇ ਨੂੰ ਸੁੱਟਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿਸਾਨ

A Farmer is injured after tear gas and rubber bullet firing by the security forces
PHOTO • Vibhu Grover

ਸੁਰੱਖਿਆ ਫੋਰਸਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਅਤੇ ਰਬੜ ਦੀਆਂ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਇਆ ਕਿਸਾਨ

Farmers carry a barricade to set it up and use it as a shield against the rubber bullets
PHOTO • Vibhu Grover

ਰਬੜ ਦੀਆਂ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕਵਚ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤਣ ਲਈ ਬੈਰੀਕੇਡ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਕਿਸਾਨ

Harmandeep Singh along with other farmers who used kites to bring down drones
PHOTO • Vibhu Grover

ਡਰੋਨਾਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਂਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਹਰਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ

Portrait of an elderly farmer who is marching from Punjab to Delhi
PHOTO • Vibhu Grover

ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਤਸਵੀਰ

'This government is trying to make the basic survival of farmers difficult by not providing MSP just so the big corporate houses can flourish and exploit those who feed the nation in the process. But they will never succeed,' says Raj Kaur Gill, an activist (not in the photo)
PHOTO • Vibhu Grover

‘MSP ਨਾ ਦੇ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਜੀਵਨ ਔਖਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਵੱਡੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦਾ ਪਸਾਰ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪੇਟ ਭਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਕਰ ਸਕਣ। ਪਰ ਉਹ ਕਦੇ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣਗੇ,' ਰਾਜ ਕੌਰ ਗਿੱਲ (ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ) ਨੇ ਕਿਹਾ


ਪੰਜਾਬੀ ਤਰਜਮਾ: ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਅਰਸ਼ੀ

Vibhu Grover

विभु ग्रोवर, दिल्ली स्थित स्वतंत्र पत्रकार हैं.

की अन्य स्टोरी Vibhu Grover
Editor : PARI Desk

पारी डेस्क हमारे संपादकीय कामकाज की धुरी है. यह टीम देश भर में सक्रिय पत्रकारों, शोधकर्ताओं, फ़ोटोग्राफ़रों, फ़िल्म निर्माताओं और अनुवादकों के साथ काम करती है. पारी पर प्रकाशित किए जाने वाले लेख, वीडियो, ऑडियो और शोध रपटों के उत्पादन और प्रकाशन का काम पारी डेस्क ही संभालता है.

की अन्य स्टोरी PARI Desk
Translator : Arshdeep Arshi

अर्शदीप अर्शी, चंडीगढ़ की स्वतंत्र पत्रकार व अनुवादक हैं, और न्यूज़ 18 व हिन्दुस्तान टाइम्स के लिए काम कर चुकी हैं. उन्होंने पटियाला के पंजाबी विश्वविद्यालय से अंग्रेज़ी साहित्य में एम.फ़िल किया है.

की अन्य स्टोरी Arshdeep Arshi