રેન્દલના વણકરો: અને અંતે ૪ હતાં...

સિરાજ મોમીનને ભૂલ કરવી પોસાય એમ નથી. એક ચૂક અને પ્રતિ મીટર કાપડ દીઠ ૨૮ રૂપિયા તેઓ ગુમાવી દેશે. તેમણે ઉભા અને આડા બંને દોરાની સંખ્યા ચોક્કસપણે જાળવવી પડે છે. જેથી તેઓ બિલોરી કાચથી થોડી થોડી વારે વણાટનું અવલોકન કરે છે. અને ૬ કલાકના સમય દરમિયાન, હેન્ડલૂમના ૨ પેડલ, મીનીટમાં ૯૦ વખત કે દિવસ દરમિયાન ૩૨,૪૦૦ વખત દબાવે છે. તેમનાં પગની હિલચાલ હાર્નેસ – ૩૫૦૦ વાયરની લંબચોરસ ફ્રેમને ચાલું બંધ કરે છે. આ લગાતાર પગની હિલચાલને લીધે સોય પર બાંધેલો દોરો આ વાયરોમાંથી પસાર થાય છે. આનાથી એક કાપડ બને છે, જેમાં પ્રતિ ઇંચ દીઠ ૮૦ આડા અને ૮૦ ઉભા દોરા હોય છે – જે કલાક દીઠ એક મીટર બને છે.

૭૨ વર્ષીય સિરાજ, આ કામ અડધી સદી કરતાં પણ વધારે સમયથી કામ કરે છે, જ્યારથી તેઓ ૧૫ વર્ષના હતાં ત્યારથી. તેમનું હેન્ડલૂમતો તેમનાં કરતાં બમણી વયનું છે, જે સદી જુના સાગનાં  લાકડામાંથી બનેલું કૌટુંબિક વરસાગત વસ્તુ છે. તેનાં પર, છેલ્લાં ૫૭ વર્ષથી સિરાજે કાપડની બનાવટનું નિર્દેશન કર્યું છે – હાટવણાટમાં તેમનાં જેવા કુશળ વણકરની - દોરાની સતત તપાસ કરતાં રહેવા માટે, હાથ-પગની હિલચાલને સંકલિત કરવા માટે અને કાપડમાં ઉભા અને આડા દોરડાઓની સંખ્યા બરાબર હોવાની ખાતરી કરવા માટે જરૂર પડે છે.

સિરાજના ઘરમાં અત્યારે લગભગ ૭ ફૂટ ઉંચા ૨ હેન્ડલૂમ છે. એક સમય એવો હતો કે તેમની પાસે આવાં ૭ હેન્ડલૂમ હતાં અને તેને ચલાવવા માટે કારીગર પણ રાખ્યા હતાં. તેઓ કહે છે કે, “૧૯૮૦ના દશક સુધી ઘણું કામ આવતું હતું.” ૩ દશકાઓ પહેલાં, તેમણે બીજા ગામનાં ખરીદારને ૧૦૦૦ રૂપિયા લેખે ૩ હેન્ડલૂમ વેચી દીધાં અને ૨ હેન્ડલૂમ કોલ્હાપુર શહેરનાં એક NGO ને દાન કરી દીધાં.

૧૯,૭૬૪ (૨૦૧૧ની વસ્તીગણતરી) લોકોની વસ્તી ધરાવતાં કોલ્હાપુર જીલ્લાનાં હત્કાન્ગગલે તાલુકાનાં તેમનાં ગામ રેન્દલમાં સિરાજ પરિવાર ત્રણ પેઢીઓથી હાથવણાટ ચલાવે છે અને કાપડ બનાવે છે. ૧૯૬૨માં આઠમાં ધોરણનો અભ્યાસ કરીને સિરાજે પોતાની ફોઈ હલીમા પાસેથી વણાટની કળા શીખી હતી. તેમનાં ફોઈ રેન્દલમાં વણાટકામ જાણતી ખુબ ઓછી સ્ત્રીઓમાંથી એક હતાં. ગામની મોટાભાગની સ્ત્રીઓ હાથ વડે વણાટકામ કરતી – જેવું કે તેમનાં પત્ની મૈમુના એ અમુક વર્ષો પછી કર્યું.

પરંતુ અન્ય જગ્યાઓની જેમ રેન્દલ ગામમાં પણ હાથવણાટની જગ્યા, અટક્યા વગર ઝડપથી ચાલતાં અને હાથવણાટ કરતાં ઓછાં ભાવે કાપડ બનાવતા પાવરલૂમે લઇ લીધી છે. ધ પાવરલૂમ અસોસિયેશન ઓફ રેન્દલના પ્રમુખ રાઓસાહેબ તાંબે કહે છે કે, “પાવરલૂમમાં એજ કાપડ ૩ રૂપિયા પ્રતિ મીટર કરતાં પણ ઓછાં ભાવે બનાવી શકાય છે.” તે અંદાજો લગાવે છે કે, રેન્દલમાં વર્ષ ૨૦૦૦માં ૨૦૦૦-૩૦૦૦ પાવરલૂમ હતાં એની જગ્યાએ અત્યારે ૭૦૦૦-૭૫૦૦ છે.

સિરાજ જાણે છે કે ગ્રાહકો સસ્તું કપડું પસંદ કરે છે. સિરાજ કહે છે કે, “જો એજ કપડું પાવરલૂમ પર વણવામાં આવે, તો કોઈ તેના માટે ૪ રૂપિયા પ્રતિ મીટરથી વધારે ભાવ આપશે નહીં. અમે ૨૮ રૂપિયા લઈએ છીએ.” હાથવણાટનું કાપડ તેની ગુણવત્તા, વણકરોની મહેનત અને કુશળતાના કારણે મોઘું પડે છે. સિરાજ કહે છે કે, “લોકો હાથ વણાટના કાપડની ગુણવત્તા અને કિંમત સમજી શકતાં નથી. એક મજૂર એક સાથે ઓછામાં ઓછી ૮ પાવરલૂમ સંભાળી શકે છે જયારે હાથવણાટમાં એક કારીગર એક જ હેન્ડલૂમ ચલાવી શકે છે – કારણકે તે એકએક દોરા પર નજર રાખે છે. તેમનું માનવું છે, કે આનાં લીધે પ્રત્યેક હાથ વણાટનું કાપડ વિશિષ્ટ હોય છે.”

પાવરલૂમની પ્રગતિ સાથે સમય જતાં રેન્દલના હેન્ડલૂમ વણકરોએ અનુકુળ થવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. પરંપરાગત રીતે, વણકરો નૌવારી સાડી (૮ મીટર થી થોડીક લાંબી) બનાવતાં હતાં. ૧૯૫૦ના દશકામાં તેઓ ૪ કલાકમાં સાડીને વણી લેતાં હતાં અને નંગ દીઠ ૧.૨૫ રૂપિયા કમાતાં હતાં – ૧૯૬૦ સુધી આ કિંમત વધીને ૨.૨૫ રૂપિયા થઇ. આજે, સિરાજ બજારની માંગ મુજબ ખમીસ બનાવે છે. તેઓ કહે છે કે, “આ ૨ દશકાઓ પહેલા શરુ થઇ હતી, પણ અત્યારે ગામોમાં કૉ-ઓપરેટીવ સોસાયટીઓ હવે બંધ થઇ ગઈ છે.”

ધ ઓટોમેટીક હેન્ડલૂમ કૉ-ઓપરેટીવ વણકર સોસાયટી અને હાથમાગ વણકર કૉ-ઓપરેટીવ સોસાયટી રેન્દલના વણકરો અને સોલાપુર શહેરનાં ખરીદનાર કોર્પોરેશન પશ્ચિમ મહારાષ્ટ્ર હાથમાગ વિકાસ મહામંડળ વચ્ચે મધ્યસ્થી તરીકે કામ કરતાં હતાં. સિરાજ કહે છે કે ૧૯૯૭માં હેન્ડલૂમ સાડીઓની માંગમાં ઘટાડો થવાને લીધે સોસાયટીઓ બંધ થઇ ગઈ.

કાચો માલ મેળવવા માટે અને તેમનું વણેલુ કાપડ વેચવા માટે સિરાજ કર્ણાટકના બેલગામ (અત્યારે બેલાગાવી) જીલ્લાનાં ચીકોડી તાલુકાનાં કોગાનોલી ગામમાં આવેલ કર્ણાટક હેન્ડલૂમ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશન (KHDC) ના પેટા કેન્દ્રમાં જોડાયા. તેઓ મને ૬ નવેમ્બર ૧૯૯૮ની સભ્ય-નોંધણીની પાવતી બતાવીને કહે છે, કે રેન્દલના અન્ય ૨૯ વણકરો પણ ૨૦૦૦ રૂપિયાની ડીપોઝીટ જમાં કરાવીને સભ્ય બન્યાં હતાં. પરંતુ, હવે ફક્ત ૪ જ વણકરો – સિરાજ, બાબાલાલ મોમીન, બાલુ પારિત અને વસંત તાંબે, ગામમાં હેન્ડલૂમમાં કામ કરે છે. (જુઓ A life measured in metres and yards ) સિરાજ કહે છે કે, “અમુક લોકો મૃત્યુ પામ્યાં, અમુકે વણાટકામ છોડી દીધું અને બીજાઓએ પોતાનાં હેન્ડલૂમ વેચી દીધાં.”

આ બધાની વચ્ચે રેન્દલના ચોથા વણકર, ૭૬ વર્ષીય બાલુ પારિત છે. તેમણે તેમનાં ગામમાં ધમધમતાં કારખાના – એકથી વધુ લૂમ વાળા વર્કશોપમાં મજૂર તરીકે શરૂઆત કરી હતી. તેમણે પોતાની જાતે હેન્ડલૂમ ચલાવતાં શીખીને ૧૯૬૨માં વણકર તરીકે કામ કરવાનું શરૂ કર્યું. તેઓ કહે છે કે, “૪ વર્ષ સુધી, હું સુતર કાંતતો હતો અને તેને સુકાવતો હતો. ધીમેધીમે, મેં હેન્ડલૂમ વાપરવની શરૂઆત કરી અને વણાટકામ શીખી ગયો.” તેઓ હસતાં હસતાં ઉમેરે છે કે, “સુતરને ૩૦૦ બાબિન પર કાંત્યા પછી અમે એક રૂપિયો મેળવતાં હતાં. [૧૯૫૦માં].” આ કામ કરતાં એમને ૪ દિવસ લાગતાં.

૧૯૬૦માં બાલુએ એક વણકર પાસેથી ૧૦૦૦ રૂપિયામાં જૂનું હેન્ડલૂમ ખરીદ્યું. તેઓ કહે છે કે, “હું હજુ પણ તે જ લૂમ વાપરું છું.” બાલુંના પત્ની વિમલ કે જેઓ અત્યારે ઘરે છે, તેમણે પૈસા માટે થોડાક વર્ષો અગાઉ, કપડા ધોતા હતાં તેઓ કહે છે કે, “હું એટલાં માટે કામ કરું છું કે જેથી નવરી ન બેસી રહું.” તેમનો દીકરો કુમાર કે જે ૪૦ વર્ષ ઉપરનો છે તે ઈસ્ત્રી કરે છે.

સિરાજ અને મૈમુનાનો મોટો દીકરો ૪૩ વર્ષીય સરદાર કોલ્હાપુર જીલ્લામાં હુપારી શહેરમાં ખાંડની ફેકટરીમાં મજૂર તરીકે કામ કરે છે. અને તેમનો નાનો ૪૧ વર્ષીય દીકરો સત્તાર  રેન્દલમાં એક વેપારીને ત્યાં કામ કરે છે. તેમની ૪૧ વર્ષીય દીકરી બીબીજાન, જેમનાં લગ્ન થઇ ગયા છે અને તે ઘરકામ કરે છે. સત્તાર કહે છે કે, “હેન્ડલૂમ કાપડ માટે કોઈ બજાર (માંગ) નથી. માટે, અમે આ કળા ના શીખવાનું નક્કી કર્યું.”

બાબાલાલના કુટુંબે પણ વણાટકામ સિવાય અન્ય કામ શોધવાનાં પ્રયત્નો કર્યા છે. તેમનો સૌથી મોટો દીકરો – ૪૧ વર્ષીય મુનીર રેન્દલમાં કરિયાણાની દુકાન ચલાવે છે. બીજો દીકરો – ૩૯ વર્ષીય જમીર ખેત મજૂર તરીકે કામ કરે છે. સૌથી નાનો છોકરો – ૩૬ વર્ષીય સમીર બાજુનાં ગામમાં માંસની દુકાન ચલાવે છે. હેન્ડલૂમ પર હવે ફક્ત બાબાલાલ જ રહે છે.

બાબાલાલ ગુસ્સાથી કહે છે કે, “કર્નાટકમાં [બોર્ડરની પેલે પાર જ] આજે પણ હજારો હેન્ડલૂમ છે. શા કારણે મહારાષ્ટ્ર સરકાર પણ હાથવણાટ ઉદ્યોગને જીવિત રાખી શકતી નથી?” ૨૦૦૯-૧૦ની હેન્ડલૂમ ગણતરી બતાવે છે કે, કર્નાટકમાં ૩૪,૬૦૬ ચાલું હેન્ડલૂમ છે જયારે મહારાષ્ટ્રમાં ૩,૨૫૧ જ હેન્ડલૂમ છે. એમાંથી, રેન્દલમાં ફક્ત ૪ જ છે. “અમારાં ૪ ના મૃત્યુ પછી આ વ્યવસાય પણ મરી જશે.” બાબાલાલ મોમીન આટલું કહીને પોતાનાં લૂમમાં પરત ફરે છે.

અનુવાદ: મહેદી હુસૈન