13 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ’ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਜਦ ਉਹ ਦੁਪਹਿਰ 2 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪਹੁੰਚੇ, ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਾਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਰੈਪਿਡ ਐਕਸ਼ਨ ਫੋਰਸ (RAF) ਅਤੇ ਪੁਲੀਸ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਐਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਨ।

ਦਵਿੰਦਰ ਦੇ ਦੋਸਤ ਤਰਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, “ਜਦ ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਉੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਰਬੜ ਪੈਲੇਟ (ਗੋਲੀ) ਆ ਕੇ ਵੱਜਿਆ। ਦਵਿੰਦਰ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਜਦ ਅਸੀਂ ਉਹਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲੇ ਦਾਗ ਦਿੱਤੇ।” ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ 3 ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੋਇਆ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਦੇ ਵਿੱਚ-ਵਿੱਚ।

ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਮੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸਮਰਥਨ ਮੁੱਲ (MSP) ’ਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਗਰੰਟੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਿਆਂ 13 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਕੂਚ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੈਂਦੇ ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ਉੱਤੇ ਪੁਲੀਸ ਅਤੇ RAF ਵੱਲੋਂ ਬੈਰੀਕੇਡ ਲਾ ਕੇ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ। ਜਦ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲੇ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਅਤੇ ਰਬੜ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। (ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ: ਇਓਂ ਜਾਪ ਰਿਹਾ ਜਿਓਂ ਸ਼ੰਭੂ ਕੋਈ ਬਾਰਡਰ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਹੋਵੇ )

ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਧੂੰਏਂ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲਦਿਆਂ ਦਵਿੰਦਰ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਖੂਨ ਵਿੱਚ ਲਥਪਥ ਹੋਏ ਦਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਚੁੱਕਿਆ। ਉਹ 22 ਸਾਲਾ ਦਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਐਂਬੂਲੈਂਸ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਕਰੀਬ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੈਂਦੇ ਬਨੂੜ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ’ਚ ਲੈ ਕੇ ਗਏ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਰੈਫਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ 15 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਅੱਖ ਦਾ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਹੋਇਆ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ (ਇਸ ਅੱਖ ਤੋਂ) ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਦੇ ਦੇਖ ਪਾਏਗਾ।

ਦਵਿੰਦਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਖੁਦ ਕਿਸਾਨ ਹਨ, ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਨੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੁਲਕ ਜਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਪੁਲੀਸ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

Left: Davinder Singh Bhangu went to the Shambhu border with his friends to join the farmers’ protest. Within an hour of their arrival, he was struck in his left eye by a pellet fired by the forces and had to be rushed to the hospital.
PHOTO • Arshdeep Arshi
Right: His father, Manjit Singh, said that Davinder had chosen not to go abroad so that he could prepare to join the police force
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਖੱਬੇ: ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪੁਲੀਸ ਫੋਰਸ ਵੱਲੋਂ ਚਲਾਈ ਪੈਲੇਟ ਉਸਦੀ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਆ ਵੱਜੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਸੱਜੇ: ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਪੁਲੀਸ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ

Left: Farmers moving towards the make-shift stage set up on a tractor at Shambhu .
PHOTO • Arshdeep Arshi
Right: A poster put up by the protesting farmers says – 'We are farmers, not terrorists'
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਖੱਬੇ: ਸ਼ੰਭੂ ਉੱਤੇ ਟਰੈਕਟਰ ’ਤੇ ਬਣਾਈ ਅਸਥਾਈ ਸਟੇਜ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾ ਰਹੇ ਕਿਸਾਨ। ਸੱਜੇ: ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚਿਪਕਾਇਆ ਇੱਕ ਪਰਚਾ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ – ‘ਅਸੀਂ ਕਿਸਾਨ ਹਾਂ, ਅੱਤਵਾਦੀ ਨਹੀਂ’

ਦਵਿੰਦਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਪਟਿਆਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ ਅੱਠ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ 2020-21 ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ’ਤੇ ਲੱਗੇ ਕਿਸਾਨੀ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਬਾਰੇ PARI ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਪੜ੍ਹੋ: Protest against farm laws: full coverage .

ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਕਿਸਾਨ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਲੀਸ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹੱਦ ਅੰਦਰ ਪੈਲੇਟ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲੇ ਕਿਵੇਂ ਦਾਗ ਸਕਦੀ ਹੈ। “ਜੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਿੱਥੇ ਹੋਵਾਂਗੇ?” ਉਹ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। “ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ,” ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਗੁਰਅਮਨੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ PARI ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਮੁੱਦਾ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲੀਸ ਅਤੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਕੋਲ ਵੀ ਚੁੱਕਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਅੰਬਾਲਾ ਪੁਲੀਸ ਨਾਲ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲੇ ਫੇਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰੁਕੇ।

ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੁਛਾੜਾਂ, ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪੈਲੇਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਾਨ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਹਨ। ਤਿੰਨ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਚਲੀ ਗਈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਹਤ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਤਾਂ ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸਦੇ ‘ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਵਜ੍ਹਾ’ ਦੇ ਐਕਸ਼ਨ ਲਈ ਨਿਖੇਧੀ ਵੀ ਕੀਤੀ।

ਤਰਨਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਧਾਰੀਵਾਲ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੇ 13 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਦੌਰਾਨ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਸੱਟ ਲੱਗੀ। 44 ਸਾਲਾ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਟਾਂਕੇ ਲੱਗੇ ਹਨ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਘਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। “ਸਾਰੇ ਇੱਥੇ ਨੇ, ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ,” ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ।

ਡਾ. ਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੋ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਮੈਡੀਕਲ ਕੈਂਪ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 400 ਮਰੀਜ਼ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।

Left: Farmers have come to the protest prepared with their trolley houses.
PHOTO • Arshdeep Arshi
Right: Dr Mandeep Singh attending to Jarnail Singh who was hit in the head during  a lathi charge and had to get five stitches
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਖੱਬੇ: ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਟਰਾਲੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ। ਸੱਜੇ: ਡਾ. ਮਨਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੱਟੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਦੌਰਾਨ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਸੱਟ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਪੰਜ ਟਾਂਕੇ ਲਗਵਾਉਣੇ ਪਏ

Left: Farmer unions have started providing signed IDs to journalists after several were attacked by miscreants. Farmer leader Ranjit Singh Raju (centre) notes down details of journalists and informs them about the volunteers to help them in any situation.
PHOTO • Arshdeep Arshi
Right: A ppointed volunteers act as guards or Pehredars of the farmer unions keep a check on miscreants
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਖੱਬੇ: ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਅਨਸਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕਈ ਹਮਲੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸਾਨ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਮੀਡੀਆ ਕਾਰਡ ਦੇਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜੂ (ਵਿਚਕਾਰ) ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਾਏ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਸੱਜੇ: ਕਿਸਾਨ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਲਾਏ ਵਲੰਟੀਅਰ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਅਨਸਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆਕਰਮੀਆਂ ਜਾਂ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਹਤ ਮੰਤਰੀ ਡਾ. ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਰਜਨ ਹਨ, ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਹਾਲ-ਚਾਲ ਜਾਣਨ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। 14 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਚੁੱਕੇਗੀ।

ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਸਾਰੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਅਨਸਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਖਿੱਚ-ਧੂਹ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਪ੍ਰੈਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ, ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਅਨਸਰਾਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ, ਕਿਸਾਨ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਜਾਂ ਸੁਰੱਖਿਆਕਰਮੀ ਲਾਇਆ ਹੈ।

ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨ ਲਈ ਆ ਰਹੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੀਡੀਆ ਕਾਰਡ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜੂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹੈ। ਕਾਰਡ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਰਜਿਸਟਰ ਵਿੱਚ ਨੋਟ ਕਰ ਰਹੇ ਆਗੂ ਦੁਆਰਾ ਇਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

*****

ਦਵਿੰਦਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਿਸਾਨ 2020-2021 ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਬਾਬਾ ਲਾਭ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਕਾਰ ਸੇਵਾ ਟੀਮ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ, ਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ’ਤੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। “ਮੇਰੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਅਜੈਬ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਨਿਮੂਨੀਏ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਯਤੀਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ,” 18 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ਉੱਤੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ 62 ਸਾਲਾ ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ।

“ਚੋਣਾਂ ਵੇਲੇ ਇਹ ਲੋਕ ਨੀਵੇਂ ਹੋ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਜਦ ਸਾਡੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੁਣਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ,” ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ-ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਖੀ ਆਪ ਹੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।

Left: Baba Labh Singh, who lost his cousin brother in the 2020-21 agitation addresses farmers at Shambu.
PHOTO • Arshdeep Arshi
Right: Harbhajan Kaur (right) has travelled for two days to reach Shambhu. 'My son did not want to bring me here but I persisted,' she says
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਖੱਬੇ: ਬਾਬਾ ਲਾਭ ਸਿੰਘ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ 2020-21 ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਗੁਆਇਆ, ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ’ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸੱਜੇ: ਹਰਭਜਨ ਕੌਰ (ਸੱਜੇ) ਦੋ ਦਿਨ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਕੇ ਸ਼ੰਭੂ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ। ‘ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ ਪਰ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਮੈਂ ਤਾਂ ਜਾਣਾ ਹੀ ਜਾਣਾ,’ ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ

Left: Protesting farmers want to know how the Haryana police are able to shoot pellets and tear gas shells in the jurisdiction of Punjab. 'If we are not safe in our state, where will we be?' they ask and add that the police have targeted peaceful protesters.
PHOTO • Arshdeep Arshi
Right: Like many of the protestors, the vehicles at Shambhu border were also a part of the 2020-21 protests. The quote on this tractor reads: 'Haar paawange, haar puaawange...Sun Dilliye, par haar ke nahi jawange' [Will honour you and will be honoured...Listen Delhi, but we will not return defeated/dishonoured]
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਖੱਬੇ: ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਲੀਸ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹੱਦ ਅੰਦਰ ਪੈਲੇਟ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲੇ ਕਿਵੇਂ ਦਾਗ ਸਕਦੀ ਹੈ। ‘ਜੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਿੱਥੇ ਹੋਵਾਂਗੇ?’ ਉਹ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਸੱਜੇ: ਹੋਰਨਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਵਾਹਨ ਵੀ 2020-21 ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਟਰੈਕਟਰ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: ‘ਹਾਰ ਪਾਵਾਂਗੇ, ਹਾਰ ਪੁਆਵਾਂਗੇ...ਸੁਣ ਦਿੱਲੀਏ, ਪਰ ਹਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗੇ’

ਹਰਭਜਨ ਕੌਰ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਡੁੱਗਰੀ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਆਈਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਉਹ ਦੋ ਦਿਨ ਸਫ਼ਰ ਕਰਕੇ ਸ਼ੰਭੂ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ। “ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ,” 78 ਸਾਲਾ ਹਰਭਜਨ ਕੌਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕੱਲੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਰੂੰ? ਜੇ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਇਆ, ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰੂੰ।”

ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਹੋਰਨਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਉਹ 2020-21 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਰਹੇ ਸਨ।

ਲੋਕ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਾਹਨ ਵੀ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਇੱਕ ਟਰੈਕਟਰ ’ਤੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਕਰੇ ਸ਼ਬਦ: “ਹਾਰ ਪਾਵਾਂਗੇ, ਹਾਰ ਪੁਆਵਾਂਗੇ...ਸੁਣ ਦਿੱਲੀਏ, ਪਰ ਹਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗੇ”

ਇੱਕ ਕਾਰ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: “ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਸੀਨਿਆਂ ’ਚ ਛੇਕ ਹੋਣਗੇ, ਉਦੋਂ ਜੰਗ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਆਮ ਨਹੀਓਂ ਹੁੰਦੇ”


ਕਿਸਾਨ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸੁਝਾਏ MSP ਦੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਸਤਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਚੱਲੋ ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਅ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ 21 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

Protesters sit on the concrete barricades, facing Haryana
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਕੰਕਰੀਟ ਦੇ ਬੈਰੀਕੇਡਾਂ ਉੱਤੇ ਹਰਿਆਣੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਬੈਠੇ ਹਨ

A protesting farmer reciting Gurbani (Sikh hymns), 100 metres from the barricades
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਬੈਰੀਕੇਡਾਂ ਤੋਂ 100 ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕਾਰੀ ਕਿਸਾਨ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ

Protesters reciting satnam waheguru in front of the barricades
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਬੈਰੀਕੇਡਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਸਤਨਾਮ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ

An elderly farmer sits with his union's flag
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਬਜੁਰਗ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹੈ

Elderly farmers using the flag poles as support while listening to the speakers at the protest site
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਬਜੁਰਗ ਕਿਸਾਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਲਈ ਝੰਡਿਆਂ ਵਾਲੇ ਡੰਡਿਆਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ

On the other side of the road, protesters and the forces sit facing each other across the Ghaggar river
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਸੜਕ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਅਤੇ RAF ਘੱਗਰ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਹਨ

Farmers facing the Haryana police and RAF at the Shambhu border
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਸ਼ੰਭੂ ਬਾਰਡਰ ’ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਪੁਲਿਸ ਤੇ RAF ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ

The debris in front of the barricades
PHOTO • Arshdeep Arshi

ਬੈਰੀਕੇਡਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਿਆ ਮਲਬਾ

Arshdeep Arshi

Arshdeep Arshi is an independent journalist and translator based in Chandigarh and has worked with News18 Punjab and Hindustan Times. She has an M Phil in English literature from Punjabi University, Patiala.

Other stories by Arshdeep Arshi
Editor : Sarbajaya Bhattacharya

Sarbajaya Bhattacharya is a Senior Assistant Editor at PARI. She is an experienced Bangla translator. Based in Kolkata, she is interested in the history of the city and travel literature.

Other stories by Sarbajaya Bhattacharya