હરમનદીપ સિંહ તેમની આસપાસ રંગબેરંગી પતંગો સાથે ઊભા છે. આગળ રસ્તામાં, પંજાબ અને હરિયાણા વચ્ચેની શંભુ સરહદ પર, ખેડૂતોને દિલ્હી તરફ કૂચ કરતા અટકાવવા માટે પોલીસ દ્વારા વિશાળ બેરિકેડ્સ ગોઠવવામાં આવ્યા છે.

અમૃતસરના આ 17 વર્ષીય છોકરાએ વિરોધ કરી રહેલા ખેડૂતો પર આંસુ ગેસના ગોળા છોડતા ડ્રોનને નીચે પાડી દેવા માટે પતંગોનો ઉપયોગ કર્યો હતો, જે આવા હુમલાનો સામનો કરવાની એક અવનવી રીત છે. તેઓ કહે છે, “મેં મારી આંખોની આસપાસ ટૂથપેસ્ટ પણ લગાવી છે, કારણ કે તેનાથી આંસુ ગેસની અસરોને ઘટાડવામાં મદદ મળે છે. અમે આગળ વધતા રહીશું અને આ લડાઈ જીતીને જ રહીશું.”

હરમનદીપ પંજાબના હજારો ખેડૂતો અને મજૂરોમાંના એક છે, જેમણે 13 ફેબ્રુઆરી, 2024ના રોજ દિલ્હી તરફ શાંતિપૂર્ણ કૂચ શરૂ કરી હતી. શંભુ સરહદ પર તેમણે અર્ધલશ્કરી દળ, રેપિડ એક્શન ફોર્સ (આર.એ.એફ.) ના જવાનો અને પોલીસ અધિકારીઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. રસ્તા પર લોખંડની ખીલીઓ અને કોંક્રિટની દિવાલો ઊભી કરવામાં આવી હતી, જે ખેડૂતોને દિલ્હીમાં તેમના વિરોધ સ્થળ સુધી પહોંચતા અટકાવવાના ભાગરૂપે કરવામાં આવ્યું હતું.

પ્રથમ બેરિકેડ પર, ગુરજંદ સિંહ ખાલસા પાંચ મુખ્ય માંગણીઓ − સ્વામીનાથન આયોગની ભલામણો અનુસાર લઘુતમ ટેકાના ભાવ (એમ.એસ.પી.) ની બાંયધરી, ખેડૂતો અને ખેત મજૂરોના દેવાની સંપૂર્ણ માફી, લખીમપુર ખેરી હત્યાકાંડમાં અસરગ્રસ્ત ખેડૂતોને ન્યાય આપવા અને ગુનેગારોની ધરપકડ કરવા, ખેડૂતો અને મજૂરો માટે પેન્શન યોજના શરૂ કરવા અને વિરોધ પ્રદર્શનમાં શહીદ થયેલા ખેડૂતોના પરિવારોને વળતર આપવા − ને પુનરાવર્તિત કરીને એક સભાને સંબોધે છે.

Left: 'I have also applied toothpaste around my eyes as it helps in reducing the effects of tear gas,' says Harmandeep Singh.
PHOTO • Vibhu Grover
Right: He is one among thousands of farmers and labourers from Punjab who began their peaceful march to Delhi on 13 February 2024
PHOTO • Vibhu Grover

ડાબેઃ હરમનદીપ સિંહ કહે છે, ‘મેં મારી આંખોની આસપાસ ટૂથપેસ્ટ પણ લગાવી છે, કારણ કે તેનાથી આંસુ ગેસના પ્રભાવને ઘટાડવામાં મદદ મળે છે’. જમણેઃ તેઓ પંજાબના હજારો ખેડૂતો અને મજૂરોમાંના એક છે, જેમણે 13 ફેબ્રુઆરી, 2024ના રોજ દિલ્હી તરફ શાંતિપૂર્ણ કૂચ શરૂ કરી હતી

Farmers preparing to fly kites to tackle the drone that fires tear shells
PHOTO • Vibhu Grover

આંસુના ગોળા છોડનારા ડ્રોનનો સામનો કરવા માટે પતંગ ઉડાડવાની તૈયારી કરી રહેલા ખેડૂતો

2020-21માં, દેશભરના ખેડૂતો ત્રણ કૃષિ કાયદાઓ − કૃષિક ઊપજ વેપાર અને વાણિજ્ય (સંવર્ધન અને સરળીકરણ) કાયદો, 2020 ; કૃષિક (સશક્તિકરણ અને સંરક્ષણ) કિંમત આશ્વાસન અને કૃષિ સેવા પર કરાર કાયદો, 2020 , અને આવશ્યક વસ્તુ (સંશોધન) કાયદો, 2020 − ના વિરોધમાં એકત્ર થયા હતા, જેમને સપ્ટેમ્બર 2020માં સંસદમાં પસાર કરવામાં આવ્યા હતા. સરકાર નવેમ્બર 2021માં કાયદાઓને રદ કરવા માટે સંમત થઈ હતી. આ આંદોલન પર પારીની વાર્તાઓ વાંચોઃ કૃષિ કાયદાઓ સામેના વિરોધનું સંપૂર્ણ કવરેજ

કરનાલના 22 વર્ષીય ખાલસા કહે છે, “અમે ક્યારેય વિરોધ બંધ કર્યો નથી. અમે તેને થોડા સમય માટે રોકી દીધો હતો, કારણ કે અમે કેન્દ્ર સરકાર સાથે બેઠક કરી હતી જેમાં કેન્દ્રીય મંત્રીઓ અમારી તમામ માંગણીઓ પર સંમત થયા હતા અને તેમને પૂર્ણ કરવાનું વચન આપ્યું હતું. સરકાર દ્વારા રચાયેલી સમિતિ સાથે વાતચીત ચાલુ હોવાથી અમે આટલા લાંબા સમય સુધી રાહ જોઈ. પરંતુ બે વર્ષ પછી, બેઠકો અચાનક બંધ થઈ ગઈ અને સમિતિને ભંગ કરી દેવામાં આવી, જેના કારણે અમને પાછા ફરવાની ફરજ પડી છે.”

ખેડૂતો અને મજૂરોનું એક મોટું જૂથ રસ્તાની બાજુના ખેતરોમાં એકત્ર થયું અને તેમણે અધિકારીઓને પડકારવા અને વિચલિત કરવાનું શરૂ કર્યું, જેથી કરીને પ્રદર્શનકારીઓ સરહદ પાર કરી શકે.

પ્રદર્શનકારીઓએ શંભુ સરહદ ખાતે બેરિકેડ્સ તોડવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે પોલીસ અધિકારીઓએ ઘણા ટીયર ગેસના ગોળા છોડ્યા હતા જેના પરિણામે ઘણા લોકો ઘાયલ થયા હતા. દેખાવકારોએ અહેવાલ આપ્યો હતો કે પોલીસ ભીડને વિખેરવા માટે હવામાં ગોળીબાર કરવાને બદલે વ્યક્તિઓ પર આંસુ ગેસના ગોળા વરસાવી રહી હતી. પ્રદર્શનકારીઓને વિખેરવા માટે પાણીની તોપનો પણ ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. ઘણા વૃદ્ધ ખેડૂતો અને મજૂરો આંસુ ગેસના ગોળાને નિષ્ક્રિય કરવા માટે લાકડીઓ સાથે આવ્યા હતા. આ ટોળું દરેક ગોળાને નિષ્ક્રિય કરીને હર્ષોલ્લાસ કરતું અને ઉજવણી કરતું.

As protestors started to break through the barricades at Shambhu, the police officials fired multiple tear gas shells. Elder farmers and labourers diffused the shells with a stick
PHOTO • Vibhu Grover
As protestors started to break through the barricades at Shambhu, the police officials fired multiple tear gas shells. Elder farmers and labourers diffused the shells with a stick
PHOTO • Vibhu Grover

પ્રદર્શનકારીઓએ શંભુ સરહદ ખાતે બેરિકેડ્સ તોડવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે પોલીસ અધિકારીઓએ આંસુ ગેસના અનેક ગોળા છોડ્યા હતા. વૃદ્ધ ખેડૂતો અને મજૂરોએ લાકડીથી ગોળાને વેરવિખેર કરી નાંખ્યા હતા

A farmer celebrates after successfully diffusing a tear gas shell with his stick at the Punjab-Haryana Shambhu border
PHOTO • Vibhu Grover

પંજાબ-હરિયાણાની શંભુ સરહદ પર પોતાની લાકડીથી આંસુ ગેસના ગોળાને સફળતાપૂર્વક તોડી નાખ્યા બાદ ઉજવણી કરતા એક ખેડૂત

અમૃતસરના ખેડૂત તિરપાલ સિંહ આંસુ ગેસના ગોળાઓને નિષ્ક્રીય કરનારાઓમાં સામેલ હતા. તેઓ કહે છે, “અમે હથિયારબંધ નથી, તેમ છતાં તેઓ રબરની ગોળીઓ,પેલેટ્સ, પેટ્રોલ બોમ્બ અને આંસુ ગેસ જેવા હથિયારોનો ઉપયોગ કરે છે. આ રસ્તો સાર્વજનિક છે, અમે માત્ર આગળ વધવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ. અમે શાંતિપૂર્ણ હોવા છતાં અમારા પર હુમલા થઈ રહ્યા છે. અત્યારે હું શંભુ સરહદ પર જાણે કેદ થઈ ગયો હોવ તેવો અનુભવ થાય છે.”

50 વર્ષીય તિરપાલને લાગે છે કે સરકારે તેમની સાથે દગો કર્યો છે. તેઓ કહે છે, “સરકાર એમ.એસ.પી.ની બાંયધરી નથી આપી રહી કારણ કે તેઓ તો તે સમૃદ્ધ કોર્પોરેટ્સને ખુશ રાખવા માંગે છે જેઓ તેમના પક્ષને ભંડોળ પૂરું પાડે છે. એમ.એસ.પી.ની બાંયધરી ન હોય તો, મોટા કોર્પોરેશનો અમારું શોષણ કરી શકે છે. તેઓ કોઈપણ સમયે આવી શકે છે, અમારા પાકને અત્યંત સસ્તા દરે ખરીદી શકે છે અને પછી તેને ઊંચા દરે વેચી શકે છે.” તિરપાલ સિંહનું માનવું છે કે, જો સરકાર મોટા કોર્પોરેશનો માટે સેંકડો કરોડ રૂપિયાની લોન માફ કરી શકે છે, તો તે એવા ખેડૂતો અને મજૂરોની પણ લોન માફ કરી શકવી જોઈએ જેમની પાસે માત્ર થોડા લાખ રૂપિયા કે તેથી ઓછી રકમ છે.

આંસુ ગેસના ધુમાડાની અને પાણીની તોપોનો સામનો કર્યા પછી, ઘણા પ્રદર્શનકારીઓએ બેરિકેડિંગના બીજા સ્તર પરના ખિલા દૂર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો. તે સમયે, પોલીસ ભીડ પર રબરની ગોળીઓ ચલાવતી જોવા મળી હતી, અને ખાસ કરીને તેમના પગને નિશાન બનાવતી હતી જેથી તેઓ પીછેહઠ કરવા માટે મજબૂર થાય.

થોડી જ મિનિટોમાં, ઘણા ખેડૂતો અને મજૂરો લોહીલુહાણ થતાં તેમને સ્વતંત્ર ડોકટરો દ્વારા સ્થાપિત તબીબી શિબિરમાં લઈ જતા જોવા મળ્યા હતા.

આવી જ એક શિબિરના પ્રભારી ડૉ. મંદીપ સિંહ કહે છે, “છેલ્લા એક કલાકમાં, મેં 50 દર્દીઓ તપાસ્યા છે. [દર્દીઓ એટલા બધા છે કે] હું શંભુ સરહદ પર આવ્યો ત્યારથી મેં કેટલા દર્દીઓ તપાસ્યા એ મને ખબર જ નથી.” 28 વર્ષીય ડૉક્ટર કહે છે કે તેમના ગામ હોશિયારપુરમાં, મંદીપ બાબા શ્રી ચંદ જી હોસ્પિટલ ચલાવે છે. આ યુવાન ડૉક્ટર પણ ખેડૂતોના પરિવારમાંથી આવે છે અને 2020માં પણ તેમણે વિરોધ પ્રદર્શનમાં ભાગ લીધો હતો, જ્યાં તેણે સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સાથે જોડાયેલી હિમાયત અને માનવતાવાદી રાહત સંસ્થા યુનાઇટેડ શીખના નેજા હેઠળ શિબિર ચલાવી હતી.

તેઓ કહે છે, “દર્દીઓ વિવિધ પ્રકારની સમસ્યાઓ સાથે આવ્યા છે, જેમાં કપાયેલા ઘાથી માંડીને ઉઝરડા થયેલા ઘા અને કેટલાકને શ્વાસ લેવામાં તકલીફના કિસ્સા સામે આવ્યા છે. સરકારે આપણા ખેડૂતો અને તેમની સુખાકારીનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ. આપણે જ તો તેમને ચૂંટીને સત્તામાં લાવીએ છીએ.”

The crowd tries to break through the second barriers as they are attacked by tear gas shells
PHOTO • Vibhu Grover

ભીડ બીજા અવરોધોને તોડવાનો પ્રયાસ કરે છે ત્યારે તેમના પર આંસુ ગેસના ગોળા વડે હુમલો કરવામાં આવે છે

Dr. Mandeep Singh (pink shirt) tends to his patients in his camp at Shambhu Border. He runs the Baba Shree Chand Ji hospital back in his village, Hoshiarpur
PHOTO • Vibhu Grover

ડૉ. મંદીપ સિંહ (ગુલાબી શર્ટમાં) શંભુ સરહદ પર તેમના શિબિરમાં તેમના દર્દીઓની સંભાળ રાખે છે. તેઓ તેમના ગામ હોશિયારપુરમાં બાબા શ્રી ચંદ જી હોસ્પિટલ ચલાવે છે

આમાં કાર્યરત અન્ય એક ડૉક્ટર દીપિકા હિમાચલ પ્રદેશના શિમલાથી તબીબી શિબિરમાં મદદ કરવા માટે આવ્યાં છે. આ 25 વર્ષીય યુવતી કહે છે, “શ્વાસ લેવામાં તકલીફની સાથે લોકો ચિંતા અને બેચેની અનુભવી રહ્યા છે. તેઓ કલાકો સુધી આંસુ ગેસની સતત ગોળીબારના કારણે પેટની સમસ્યાઓની ફરિયાદ કરી રહ્યા છે.”

અહીં માત્ર ડૉક્ટરો જ મદદ કરે છે એવું નથી − બેરિકેડ્સથી થોડા મીટર દૂર, લોકો તેમની ટ્રોલીઓ ગોઠવવામાં અને બધા લોકો માટે લંગર તૈયાર કરવામાં વ્યસ્ત છે. ઘણા લોકો તેમના પરિવાર સાથે આવ્યા છે. ગુરપ્રીત સિંહ અહીં પોતાના યુવાન પુત્ર તેજસ્વીર સાથે આવ્યા છે. પટિયાલાથી આવેલા ગુરપ્રીત કહે છે, “હું મારા દીકરાને અહીં લઈને લાવ્યો છું, જેથી તે અમારો સંઘર્ષ જોઈ શકે. હું તેને શીખવવા માગું છું કે આપણા અધિકારો માટે લડવું શા માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે, અને તેને બતાવવા માગું છું કે ખેડૂતો અને મજૂરો પર જુલમ કરવા કમર કસીને તૈયાર થયેલી સરકારનો સામનો કરવા આપણે શું શું કરવું પડે છે.”

વિરોધ સ્થળની આસપાસ ક્રાંતિકારી ગીતો અને સૂત્રોચ્ચાર સંભળાય છે: “ઇક્કી ડુક્કી ચક દેયાંગે, ધૌં તે ગોડા રાખ દેયાંગે [અમે દરેક ઐરા ગૈરા ને નથ્થુ ખૈરાને પછાડી દઈશું, તેમની ગરદનો અમારા પગ તળે હશે]”. આ ટોળીઓ જેમ જેમ કૂચ કરે છે અને વધુને વધુ લોકો તેમાં જોડાતા જાય છે ત્યારે આવી હાકલ બુલંદ થતી રહે છે.

રાજ કુમાર ગિલ કહે છે, “હું આ વિરોધમાં જોડાયું છું, કારણ કે તે ખેડૂતોના મૂળભૂત અધિકારો માટેની લડાઈ છે.” ચંદીગઢના 40 વર્ષીય રાજ 2021માં મટકા ચોક ખાતેના વિરોધમાં પણ ડિખમ ઊભા હતા, જે ચંદીગઢમાં ખેડૂતોના વિરોધનું કેન્દ્ર બિંદુ હતું.

“એમ.એસ.પી. ન આપીને સરકાર ખેડૂતોનું અસ્તિત્વ ખતરામાં મૂકી રહી છે. આ બધું એટલા માટે કે મોટા કોર્પોરેટ ગૃહો વિકાસ કરી શકે અને દેશનું પેટ ભરનારા ખેડુતોનું શોષણ કરી શકે,” તેઓ કહે છે, અને ઉમેરે છે,

“તેઓ ક્યારેય સફળ નહીં થાય.”


RAF officers and the Haryana Police stationed at Shambhu border to stop farmers and labourers from marching to Delhi
PHOTO • Vibhu Grover

ખેડૂતો અને મજૂરોને દિલ્હી તરફ કૂચ કરતા રોકવા માટે શંભુ સરહદ પર આર.એ.એફ.ના અધિકારીઓ અને હરિયાણા પોલીસ તૈનાત છે

At the Shambhu border, they were met with paramilitary, RAF, and police officers. Concrete walls had been set up along with nails laid on the road
PHOTO • Vibhu Grover

શંભુ સરહદ પર તેમણે અર્ધલશ્કરી દળ, આર.એ.એફ. અને પોલીસ અધિકારીઓનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. કોંક્રિટની દિવાલો ઊભી કરવામાં આવી હતી અને રસ્તા પર ખિલા નાખવામાં આવ્યા હતા

'We are not armed yet they use weapons like rubber bullets, pellets, petrol bombs and tear gas,' says Tirpal Singh
PHOTO • Vibhu Grover

તિરપાલ સિંહ કહે છે, ‘અમે હથિયારબંધ નથી, તેમ છતાં તેઓ રબરની ગોળીઓ,પેલેટ્સ, પેટ્રોલ બોમ્બ અને આંસુ ગેસ જેવા હથિયારોનો ઉપયોગ કરે છે’

From around the protest site, revolutionary songs and slogans ring out
PHOTO • Vibhu Grover

વિરોધ સ્થળની આસપાસથી ક્રાંતિકારી ગીતો અને સુત્રોચ્ચાર સંભળાય છે

Gurpreet Singh is here with his son Tejasveer. 'I got my son here so that he can see our struggle,' he says
PHOTO • Vibhu Grover

ગુરપ્રીત સિંહ અહીં પોતાના યુવાન પુત્ર તેજસ્વીર સાથે આવ્યા છે. તેઓ કહે છે, ‘હું મારા દીકરાને અહીં લઈને લાવ્યો છું, જેથી તે અમારો સંઘર્ષ જોઈ શકે’

A farmer struggles as he is hit by a tear gas shell
PHOTO • Vibhu Grover

આંસુ ગેસના ગોળાથી ઈજાગ્રસ્ત થયેલા એક ખેડૂત સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે

They cover their faces to save themselves from tear gas
PHOTO • Vibhu Grover

તેઓ આંસુ ગેસથી પોતાને બચાવવા માટે તેમના ચહેરાને ઢાંકી દે છે

'In the last hour, I have had to tend to 50 patients," says Dr Mandeep Singh and adds, 'Patients have come with several different types of problems ranging from cut wounds to incised wounds and some with breathing difficulties'
PHOTO • Vibhu Grover

ડૉ. મંદીપ સિંહ કહે છે, 'છેલ્લા એક કલાકમાં, મેં 50 દર્દીઓ તપાસ્યા છે. દર્દીઓ વિવિધ પ્રકારની સમસ્યાઓ સાથે આવ્યા છે, જેમાં કપાયેલા ઘાથી માંડીને ઉઝરડા થયેલા ઘા અને કેટલાકને શ્વાસ લેવામાં તકલીફના કિસ્સા સામે આવ્યા છે'

Farmer throws an exploded tear gas shell that the police fired back at them
PHOTO • Vibhu Grover

પોલીસે તેમના પર ફેંકેલા ફૂટી ગયેલા આંસુ ગેસના ગોળાને ફેંકતા એક ખેડુત

A Farmer is injured after tear gas and rubber bullet firing by the security forces
PHOTO • Vibhu Grover

સુરક્ષા દળો દ્વારા આંસુ ગેસના ગોળા અને રબરની ગોળીઓ ચલાવવામાં આવતા ઘાયલ થયેલા એક ખેડૂત

Farmers carry a barricade to set it up and use it as a shield against the rubber bullets
PHOTO • Vibhu Grover

ખેડૂતો રબરની ગોળીઓના મારા સામે તેનો ઢાલ તરીકે ઉપયોગ કરવા તેને સ્થાપિત કરવા માટે બેરિકેડ લઈ જાય છે

Harmandeep Singh along with other farmers who used kites to bring down drones
PHOTO • Vibhu Grover

ડ્રોનને તોડી પાડવા માટે પતંગનો ઉપયોગ કરનારા અન્ય ખેડૂતો સાથે હરમનદીપ સિંહ

Portrait of an elderly farmer who is marching from Punjab to Delhi
PHOTO • Vibhu Grover

પંજાબથી દિલ્હી તરફ કૂચ કરી રહેલા એક વૃદ્ધ ખેડૂતની તસવીર

'This government is trying to make the basic survival of farmers difficult by not providing MSP just so the big corporate houses can flourish and exploit those who feed the nation in the process. But they will never succeed,' says Raj Kaur Gill, an activist (not in the photo)
PHOTO • Vibhu Grover

રાજ કૌર ગિલ (ફોટામાં નથી) કહે છે, ‘એમ.એસ.પી. ન આપીને સરકાર ખેડૂતોનું અસ્તિત્વ ખતરામાં મૂકી રહી છે. આ બધું એટલા માટે કે મોટા કોર્પોરેટ ગૃહો વિકાસ કરી શકે અને દેશનું પેટ ભરનારા ખેડુતોનું શોષણ કરી શકે. પણ તેઓ ક્યારેય સફળ નહીં થાય’


અનુવાદક: ફૈઝ મોહંમદ

Vibhu Grover

বিভু গ্রোভার দিল্লি ভিত্তিক স্বাধীন সাংবাদিক।

Other stories by Vibhu Grover
Editor : PARI Desk

আমাদের সম্পাদকীয় বিভাগের প্রাণকেন্দ্র পারি ডেস্ক। দেশের নানান প্রান্তে কর্মরত লেখক, প্ৰতিবেদক, গবেষক, আলোকচিত্ৰী, ফিল্ম নিৰ্মাতা তথা তর্জমা কর্মীদের সঙ্গে কাজ করে পারি ডেস্ক। টেক্সক্ট, ভিডিও, অডিও এবং গবেষণামূলক রিপোর্ট ইত্যাদির নির্মাণ তথা প্রকাশনার ব্যবস্থাপনার দায়িত্ব সামলায় পারি'র এই বিভাগ।

Other stories by PARI Desk
Translator : Faiz Mohammad

Faiz Mohammad has done M. Tech in Power Electronics Engineering. He is interested in Technology and Languages.

Other stories by Faiz Mohammad