70 વર્ષીય ભીમા તંડાલે કહે છે કે, “લગભગ ચાર વર્ષ પહેલા મારો દીકરો મૃત્યુ પામ્યો હતો. એના એક વર્ષ પછી, મારા પતિનું મોત નીપજયું હતું.” દક્ષીણ મુંબઈના આઝાદ મેદાનમાં સખત તડકામાં બેસીને તેઓ એક જ વર્ષમાં બનેલી બે વિનાશકારી ઘટનાઓ વિષે કહે છે. એમના પતિ અને દીકરો પણ ખેતરમાં કામ કરતી વેળા બેભાન થઈને પડી ગયા હતા.
ભીમાનો દીકરો મૃત્યુ પામ્યો ત્યારે 30 વર્ષનો જ હતો અને એમના પતિ, ઉત્તમ 60 વર્ષના હતા. ખેત મજૂર તરીકે કામ કરતી ભીમા કહે છે કે, “ત્યારથી હું મારી વહુ સંગીતા સાથે મળીને ઘર ચલાવું છું. મારો પૌત્ર સુમિત 14 વર્ષનો છે. અમારે એની દેખભાળ પણ કરવી પડે છે.”
તેમ છતાં, ભીમા ત્રણ નવા કૃષિ કાયદાઓના વિરોધમાં 25-26 જાન્યુઆરી એ થનારા પ્રદર્શનમાં ભાગ લેવા માટે મુંબઈ પહોંચી ગયા છે. સંયુક્ત શેતકરી કામગાર મોર્ચા દ્વારા આ વિરોધ પ્રદર્શનનું આયોજન દિલ્લીની સરહદો પર પ્રદર્શન કરી રહેલાં ખેડૂતો સાથે એકતા વ્યક્ત કરવા માટે કરવામાં આવ્યું છે. આ માટે મહારાષ્ટ્રના 21 જીલ્લાઓના ખેડૂતો મુંબઈ આવ્યા છે, જેમને અખિલ ભારતીય કિસાન સભા દ્વારા એકત્ર કરવામાં આવ્યા છે.
ભીમા નાસિક જીલ્લાના ડિંડોરી તાલુકામાં આવેલ એમના ગામ, અંબેવાનીથી આવેલી 12-15 સ્ત્રીઓ સાથે શામેલ છે, જેઓ 23 જાન્યુઆરીની સવારે રવાના થઇ અને પછીના દિવસે મુંબઈ પહોંચી. એમાંથી ત્રણ ખેડૂતો વિધવા છે.
સુમન બોમ્બાલેના પતિનું મોત એક દશકા પહેલાં થયું હતું. “એમનું મોત થાક અને તણાવના લીધે થયું હતું,” સુમન કહે છે, જેમના પતિ, મોતીરામની ઉંમર એ વખતે 50 વર્ષની હતી. “અમે વર્ષોથી પાંચ એકર જમીન પર ખેતી કરીએ છીએ. તેમ છતાં અત્યાર સુધી આ જમીન અમારા નામે નથી થઇ. વન અધિકારી અમને હંમેશા પરેશાન કરે છે. મારા પતિ આ જ કારણે હંમેશા તણાવમાં રહેતા હતા.” ઉત્તમની જેમ જ, મોતીરામ પણ ખેતરમાં કામ કરતી વેળા બેભાન થઈને પડી ગયા હતા.
ડાબે: ભીમા તંડાલે આઝાદ મેદાનમાં. જમણે: લક્ષ્મી ગાયકવાડ (સામે) અને સુમન બોમ્બાલે (પાછળ, જમણે) અને ભીમા અંબેવાની ગામડેથી એક સાથે આવ્યાં હતા.
60 વર્ષીય સુમન કહે છે કે, “એ જમીન પર હું સોયાબીન, બાજરી અને તુવેરની ખેતી કરું છું. પરંતુ, આ ફક્ત ચોમાસાના સમયે જ થાય છે કેમ કે વર્ષના બાકીના સમયે પાણી ઉપલબ્ધ નથી રહેતું. ત્યાં વીજળી પણ નથી.” તેઓ ખેતમજૂર તરીકે કામ કરે છે અને દિવસની 150-200 રૂપિયા મજૂરી મેળવે છે. તેઓ કહે છે કે, “અમારી માંગો માંથી એક એ પણ છે કે મનરેગા અંતર્ગત વધારે કામ ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવે, જેથી અમારી નિયમિતપણે કમાણી થઇ શકે.”
મુંબઈના વિરોધ પ્રદર્શનમાં ભાગ લેવા માટે ઓછામાં ઓછા ચાર દિવસો સુધી બહાર રહેવાને લીધે, સુમને ઓછામાં ઓછા 600-800 રૂપિયાની મજૂરીનું નુકસાન થયું છે. તેઓ પૂછે છે કે, “અમારી પાસે અન્ય વિકલ્પ શું છે? આપણે આપણા અધિકારો ,માટે લડતાં રહેવું પડશે. અમારા ગામના તલાટી કહે છે કે તેઓ મને મારી જમીનનો હક અપાવી દેશે, પરંતુ હજુ સુધી કશું થયું નથી. મારી પાસે એક એકર પણ જમીન નથી. મારે બાળકો નથી. હું ફક્ત આટલું જ કરી શકું છું. હું એકદમ એકલી છું.”
પરંતુ, 65 વર્ષીય લક્ષ્મી ગાયકવાડ પાસે એક એકર જમીન છે – જો કે તેમના કહેવા મુજબ તેઓ વધારેના હકદાર છે. “અમે પાંચ એકર જમીન પર ખેતી કરીએ છીએ, પણ વન વિભાગે તેના પર બંધ (ડેમ) બનાવી દીધો. અમે એના લીધે બે એકર જમીન ખોઈ દીધી. અને જ્યારે એમણે મને જમીનની માલિકી આપી તો મને ફક્ત એક જ એકર મળી.”
લક્ષ્મીના પતિ, હીરામનનું અવસાન લગભગ 12 વર્ષ પહેલાં, 55 વર્ષની ઉંમરે થયું હતું. એમને એમના ખેતરમાંથી પથ્થર હટાવતી વખતે બેચેની અનુભવાઈ અને બેભાન થઇ ગયા. તેઓ કહે છે કે, “તેઓ ફરીથી ક્યારેય ઉભા ન થયા.” પરંતુ 32 અને 27 વર્ષના બે દીકરાઓની મદદથી લક્ષ્મી પોતાના જમીન અધિકારો માટે અધિકારીઓ પાસેથી કામ કઢાવવામાં સફળ રહી.
લક્ષ્મી, સુમન અને ભીમા કોળી મહાદેવ આદિવાસી સમુદાયના છે. તેઓ 2006માં વન અધિકાર અધિનિયમ પસાર થયો ત્યારથી એમની જમીન માટે અધિકારોની માંગણી કરી રહ્યાં છે. એમનું માનવું છે કે આ અધિનિયમને સરખી રીતે લાગું ન કરવાના લીધે એમના પતિનું મૃત્યુ થયું છે.
જમીન અધિકાર એમની ચિંતાનો મુખ્ય વિષય હોવા છતાંય નવા કૃષિ કાયદાઓ વિરુધ્ધ દિલ્લી આસપાસ થઇ રહેલાં પ્રદર્શનનું સમર્થન કરવાં માટે મુંબઈ આવ્યાં છે. તેઓ ભવિષ્ય ભાખે છે કે આ ત્રણે કાયદાઓ ભારતના બધાં ખેડૂતોને અસર કરશે.
લક્ષ્મી ગાયકવાડ (ડાબે) અને અન્ય પ્રદર્શનકારી મુંબઈના આઝાદ મેદાનમાં ખુલ્લા આકાશ નીચે રાત વિતાવવા માટે બ્લેન્કેટ લઈને આવ્યાં છે
તેઓ એમની સાથે ખાવા માટે ભાખરી અને ચટણી, અને આઝાદ મેદાનના ખુલ્લા આકાશ નીચે રાત પસાર કરવા માટે બ્લેન્કેટ લઈને આવ્યાં છે. તપતી જમીન પર ખુલ્લા પગે બેઠેલાં ભીમા કહે છે કે, “સરકારે આ જાણવું જોઈએ કે ભારતમાં બધી જગ્યાઓએ આ કાયદાઓનો વિરોધ થઈ રહ્યો છે.”
ખેડૂતો જે કાયદાઓનો વિરોધ કરી રહ્યા છે તે: કૃષિક ઊપજ વેપાર અને વાણિજ્ય (સંવર્ધન અને સરળીકરણ) કાયદો, 2020 ; કૃષિક (સશક્તિકરણ અને સંરક્ષણ) કિંમત આશ્વાસન અને કૃષિ સેવા પર કરાર કાયદો, 2020 ; અને આવશ્યક વસ્તુ (સંશોધન) કાયદો, 2020 છે. આ કાયદાઓ સૌપ્રથમ પાંચ જુને વટહુકમ તરીકે બહાર પાડવામાં આવ્યા, પછી ૧૪ સપ્ટેમ્બરે સંસદમાં ખરડા તરીકે રજુ કરવામાં આવ્યા અને એ જ મહિનાની ૨૦ તારીખે આ સરકાર દ્વારા ઉતાવળે મંજૂરી આપીને કાયદો બનાવી દેવામાં આવ્યા.
ખેડૂતો આ કાયદાઓને પોતાની આજીવિકા માટે ખતરા રૂપે જોઈ રહ્યા છે કેમ કે કાયદો મોટા નિગમોને ખેડૂતો અને ખેતી ઉપર વધારે સત્તા પ્રદાન કરશે. તેઓ ન્યુનતમ સમર્થન કિંમત, ખેતીવાડી ઉત્પન્ન બજાર સમિતિઓ, રાજ્ય દ્વારા થતી ખરીદી પ્રક્રિયાને કમજોર કરી નાખશે. આ કાયદાઓનો વિરોધ એટલા માટે પણ થઇ રહ્યો છે કારણ કે આનાથી દરેક ભારતીયને અસર થશે. આ ભારતના બંધારણની કલમ 32માં દરેક નાગરિકને આપેલ કાયદાકીય ઉપચારની જોગવાઈને અવગણે છે .
દિલ્લી આસપાસ ચાલી રહેલાં વિરોધ પ્રદર્શનમાં પંજાબ અને હરિયાણાના ખેડૂતો મોટી સંખ્યામાં મોજુદ છે કેમ કે આ બંને રાજ્યો એમ.એસ.પી. પર રાજ્ય સરકારની એજન્સીઓ દ્વારા ખરીદવામાં આવતા ચાવલ અને ઘઉંના સૌથી મોટા ઉત્પાદક છે.
પરંતુ, આઝાદ મેદાનમાં હાજર મહારાષ્ટ્રના ખેડૂતો કહે છે કે આ વિરોધ પ્રદર્શન આખા ખેડૂત સમુદાયનું છે. લક્ષ્મી કહે છે કે, “બની શકે કે આ કાયદાઓ આપણને તાત્કાલિક અસર ના કરે, પરંતુ જો આ દેશનાં ખેડૂતોને નુકસાન પહોંચાડે છે, તો આ ક્યારેકને ક્યારેક આપણને પણ અસર કરશે જ. આપણે બધાં ખેત મજૂર તરીકે કામ કરીએ છીએ. જો ખેડૂતો આપણને કામ નહીં આપે, તો આપણે ક્યાંથી પૈસા મેળવીશું? મોદી સરકારે આ ત્રણે કાયદાઓને પરત લેવા જોઈએ. અમને મોટી કંપનીઓ પર ભરોસો નથી કે તેઓ આપની સાથે સારો વ્યવહાર કરશે.”
જો સરકાર વાસ્તવમાં ખેડૂતોની હાલત સુધારવા માંગતી હોત અને ખાનગી કંપનીઓની તરફેણ ના કરતી હોત, તો આદિવાસી ખેડૂતો માટે જમીનની માલિકી મેળવવી આટલી કઠીન ના હોત, સુમન કહે છે. તે આગળ ઉમેરે છે કે, “અમે 2018માં એક અઠવાડિયા માટે નાસિકથી મુંબઈ આવ્યાં હતા. અમારામાંથી અમુક લોકો દિલ્લી ગયા હતા. અમારા લોકોએ ખેતરોમાં કામ કર્યું છે અને એટલે સુધી કે એના પર મોત પણ વહોરી છે, પરંતુ અમને હજુ સુધી એ જમીનની માલિકી નથી મળી જેના પર અમે ખેતી કરીએ છીએ.”
અનુવાદક: ફૈઝ મોહંમદ
