कुझ किहा तां हनेरा जरेगा किवें,
चुप्प रेहा तां शमादान की कहणगे

कुछ कहूंगा तो ज़ुल्मत का अंधेरा काट खाएगा,
चुप रहूंगा तो रौशनी को क्या मुंह दिखाऊंगा?

सुरजीत पातर (1945 -2024) चुप रहने वालों में से नहीं थे. बल्कि उन्हें यह बात बुरे ख़्वाब की तरह डराती थी कि वह ज़िंदगी जीने में कही इतने मशग़ूल न हो जाएं कि कोई गीत लिखे जाने से पहले उनके भीतर ही दम तोड़ दे. और इसलिए, वह बोलते रहे. उनके काम अक्सर उनकी कविताओं के महीन और भेदकर रख देने वाले शब्दों को पीछे छोड़ देते थे. मसलन, भारत में बढ़ती सांप्रदायिकता के प्रति सरकार के उदासीन रवैए की मुख़ालिफ़त में अपना विरोध दर्ज कराने के लिए, उन्होंने साल 2015 में पद्म श्री पुरस्कार लौटा दिया था. वह अपनी कविताओं में पंजाब की समकालीन और अक्सर अशांति से जूझती वास्तविकताओं को उजागर करते रहे, और विभाजन से लेकर बढ़ते उग्रवाद के दौर तक तथा पूंजीवादी बाज़ारीकरण से लेकर किसानों आंदोलन तक - हर मौक़े पर अपनी आवाज़ बुलंद की.

जलंधर ज़िले के पात्तर कलां गांव के इस कवि के गीत हाशिए पर बसर करते समुदायों, मज़दूरों, किसानों, औरतों और बच्चों की बात करते रहे हैं, और इस मायने में कालजयी हैं.

यहां दी गई कविता, 'मेला' उन तीन कृषि क़ानूनों के ख़िलाफ़ दिल्ली में हुए किसान आंदोलन के समय लिखी गई थी जिन्हें बाद में सरकार को वापस लेना पड़ा था. यह कविता लोकतंत्र में प्रतिरोध और असहमति की आवाज़ों का जश्न मानती है.

जीना सिंह की आवाज़ में, पंजाबी में कविता का पाठ सुनें

जोशुआ बोधिनेत्र की आवाज़ में, अंग्रेज़ी में कविता का पाठ सुनें

ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਕਵਿਤਾ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ
ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰ ਜਾਂਦੀ
ਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਲੋਕ ਤੇ ਸੁਰਲੋਕ ਤੇ ਤ੍ਰੈਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਧਰਤ ਸ਼ਾਮਲ, ਬਿਰਖ, ਪਾਣੀ, ਪੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਹਾਸੇ, ਹੰਝੂ, ਸਾਡੇ ਗੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਈਂ ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ

ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ਰਾਂਗਲਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਲੋਕ—ਮਨ ਦਾ ਸਿਰਜਿਆ ਮਿਥਹਾਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਸਿਦਕ ਸਾਡਾ, ਸਬਰ, ਸਾਡੀ ਆਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ, ਸੁਰਤੀ , ਧੁਨ ਅਤੇ ਅਰਦਾਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਈਂ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਕੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ

ਜੋ ਵਿਛੜੇ ਸਨ ਬਹੁਤ ਚਿਰਾ ਦੇ
ਤੇ ਸਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਸਨ
ਉਹ ਗਏ ਕਿੱਥੇ
ਉਹ ਸਾਡਾ ਹੌਂਸਲਾ, ਅਪਣੱਤ,
ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਾਦਿਲੀ, ਪੌਰਖ, ਗੁਰਾਂ ਦੀ ਓਟ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ

ਭਲ਼ਾ ਮੋਏ ਤੇ ਵਿਛੜੇ ਕੌਣ ਮੇਲੇ
ਕਰੇ ਰਾਜ਼ੀ ਅਸਾਡਾ ਜੀਅ ਤੇ ਜਾਮਾ

ਗੁਰਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਹੋਈ
ਮੋਅਜਜ਼ਾ ਹੋਇਆ
ਉਹ ਸਾਰੇ ਮਿਲ਼ ਪਏ ਆ ਕੇ

ਸੀ ਬਿਰਥਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਜੀਵਨ
ਕਿ ਅੱਜ ਲੱਗਦਾ, ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੁਹੇਲਾ ਹੈ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਵਰਤਮਾਨ, ਅਤੀਤ ਨਾਲ ਭਵਿੱਖ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮ, ਬੁੱਧ, ਜੈਨ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਬੜਾ ਕੁਝ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਹੋਰ ਅਦਿੱਖ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਇਹ ਹੈ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਵੀ , ਸੰਘਰਸ਼ ਵੀ ਪਰ ਜਸ਼ਨ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਰੋਹ ਹੈ ਸਾਡਾ, ਦਰਦ ਸਾਡਾ, ਟਸ਼ਨ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ
ਜੋ ਪੁੱਛੇਗਾ ਕਦੀ ਇਤਿਹਾਸ ਤੈਥੋਂ, ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ
ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਈ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕੌਣ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨੇ

ਨਹੀਂ ਇਹ ਭੀੜ ਨਈਂ ਕੋਈ, ਇਹ ਰੂਹਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਹੈ
ਇਹ ਤੁਰਦੇ ਵਾਕ ਦੇ ਵਿਚ ਅਰਥ ਨੇ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਪੰਗਤ ਹੈ
ਇਹ ਸ਼ੋਭਾ—ਯਾਤਰਾ ਤੋ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਯਾਤਰਾ ਕੋਈ
ਗੁਰਾਂ ਦੀ ਦੀਖਿਆ 'ਤੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਾਫ਼ਿਲਾ ਕੋਈ
ਇਹ ਮੈਂ ਨੂੰ ਛੋੜ ਆਪਾਂ ਤੇ ਅਸੀ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਕੋਈ

ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਮੁੱਦਤਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖੇ ਹੋਏ ਸਬਕ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਫੱਕਰਾਂ ਦੇ ਚੌਦਾਂ ਤਬਕ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ

ਤੁਹਾਨੂੰ ਗੱਲ ਸੁਣਾਉਨਾਂ ਇਕ, ਬੜੀ ਭੋਲੀ ਤੇ ਮਨਮੋਹਣੀ
ਅਸਾਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਕੱਲ੍ਹ ਇਕ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਧੀ ਸੁਹਣੀ
ਤੁਸੀਂ ਜਦ ਮੁੜ ਗਏ ਏਥੋਂ, ਬੜੀ ਬੇਰੌਣਕੀ ਹੋਣੀ

ਬਹੁਤ ਹੋਣੀ ਏ ਟ੍ਰੈਫ਼ਿਕ ਪਰ, ਕੋਈ ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ
ਇਹ ਲੰਗਰ ਛਕ ਰਹੀ ਤੇ ਵੰਡ ਰਹੀ ਪੰਗਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ
ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਦੌੜਦੇ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਇਹ ਰੰਗਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ
ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਕੀ ਕਰਾਂਗੇ

ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨੈਣ ਨਮ ਹੋ ਗਏ
ਇਹ ਕੈਸਾ ਨਿਹੁੰ ਨਵੇਲਾ ਹੈ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਤੁਸੀਂ ਪਰਤੋ ਘਰੀਂ, ਰਾਜ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ,ਹੈ ਇਹ ਦੁਆ ਮੇਰੀ
ਤੁਸੀਂ ਜਿੱਤੋ ਇਹ ਬਾਜ਼ੀ ਸੱਚ ਦੀ, ਹੈ ਇਹ ਦੁਆ ਮੇਰੀ
ਤੁਸੀ ਪਰਤੋ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਲਈ ਨਵੀਂ ਤਕਦੀਰ ਹੋ ਕੇ ਹੁਣ
ਨਵੇਂ ਅਹਿਸਾਸ, ਸੱਜਰੀ ਸੋਚ ਤੇ ਤਦਬੀਰ ਹੋ ਕੇ ਹੁਣ
ਮੁਹੱਬਤ, ਸਾਦਗੀ, ਅਪਣੱਤ ਦੀ ਤਾਸੀਰ ਹੋ ਕੇ ਹੁਣ

ਇਹ ਇੱਛਰਾਂ ਮਾਂ
ਤੇ ਪੁੱਤ ਪੂਰਨ ਦੇ ਮੁੜ ਮਿਲਣੇ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੈ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰ ਜਾਂਦੀ
ਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਲੋਕ ਤੇ ਸੁਰਲੋਕ ਤੇ ਤ੍ਰੈਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨੇ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਧਰਤ ਸ਼ਾਮਿਲ, ਬਿਰਖ, ਪਾਣੀ, ਪੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਹਾਸੇ, ਹੰਝੂ, ਸਾਡੇ ਗੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਈਂ ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ।

मेला

जहां तक आंखें देख पाती हैं, और जहां तक नहीं जातीं,
मुझे लोग-ही लोग नज़र आते हैं जो इस मेले में शामिल हैं.
सिर्फ़ इस धरती के नहीं,
बल्कि ब्रह्मांड के तीनों लोक इसमें शामिल हैं.
यह मेला है.
इसमें मिट्टी, पेड़, हवा और पानी,
हमारी हंसी, हमारे आंसू
हमारे गीत शामिल हैं.
और तुम कहते हो तुम्हें पता ही नहीं
कि कौन शामिल है…
पुरखों का सुनहरा इतिहास,
मिट्टी में उपजीं लोककथाएं, आख्यान और मिथक,
हमारे भजन, हमारा सब्र, हमारी उम्मीदें,
हमारे सबद, हमारे गीत,
हमारे अनुभव, हमारी प्रार्थनाएं, सब शामिल हैं.
और तुम कहते हो तुम्हें पता ही नहीं!
हर कोई हैरान है,
कहां गया सब जो हमने खोया.
हमारी हिम्मत, हमारी गर्मजोशी, हमारी ख़ुशियां, हमारा संकल्प,
गुरु की सीखों में बसा वो भरोसा,
खोए और ज़िंदा लोगों को कौन मिला सकता है?
देह और रूह को कौन छुड़ा सकता है?
गुरु की कृपा से ही तो ऐसा हो सकता है.
यह चमत्कार तो देखो!
जीवन जो व्यर्थ था, अब तक बे-मक़्सद था,
उसमें अर्थ भर गए हैं और सुंदर सा नज़र आने लगा है.
यह मेला है,
जिसमें हमारा अतीत, वर्तमान और हमारा आने वाला वक़्त शामिल है.
इसमें हिंदू, मुस्लिम, बौद्ध, जैन और सिख शामिल हैं.
आंखों के सामने कितना कुछ घट रहा है
कितना कुछ है जो नज़रों की पहुंच से बाहर है.
यह मेला है,
मौज है, संघर्ष है, और उत्सवों का रेला है.
यहां ग़ुस्सा है, दर्द है, और टकरावों का खेला है,
वह सवाल भी यहां सर उठाए खड़ा है,
वही सवाल जो इतिहास एक दिन पूछेगा तुमसे.
और तुम कहते हो तुम्हें पता ही नहीं
कि कौन शामिल है!
यह कोई भीड़ नहीं, सुंदर आत्माओं का जमावड़ा है.
हवा में तैरते वाक्यों का अर्थ, भाषा की धरती पर शब्दों का फावड़ा है.
यह यात्रा है, जुलूस है, लेकिन त्योहारी जलसा नहीं.
यह कारवां है
गुरुओं की दीक्षा पाए शिष्यों का.
‘मैं’ को पीछे छोड़
‘हम लोग’ की तरफ़ बढ़ते मनुष्यों का.
इसमें तजुर्बों के कितने सबक़ हैं.
सूफ़ी फ़क़ीरों के चौदह सिलसिलों की धमक है.
आओ तुम्हें एक मौज़ू सुनाता हूं, प्यारा सा मासूम क़िस्सा बताता हूं.
कल दिल्ली की बच्ची एक कहने लगी,
यहां से जब तुम घर लौट जाओगे,
यह जगह वीरान हो जाएगी.
सड़कों पर ट्रैफ़िक बहुत होगा, लेकिन भाईचारा न होगा.
लंगर परोसती क़तारें न होंगी.
घर लौटते चेहरों की
चमक खो जाएगी.
हम क्या करेंगे फिर?
ये सुनकर हमारी आंखें नम हो गईं
कैसा प्यार है यह! कैसा मेला है!
दुआ है अपने घरों को लौटो, तो ढेर सारी ख़ुशियां लिए लौटो.
इस संघर्ष में तुम्हारे सच की जीत हो.
तुम इस धरती का नया नसीब लिखो,
नए अहसास, नज़र नई, नया असर लिखो,
मोहब्बत, सादगी, एका की नई कहानी लिखो.
दुआ है मांएं और बेटे जल्दी एक हो जाएं.
यह मेला है.
जहां तक आंखें देख पाती हैं, और जहां तक नहीं जातीं,
मुझे लोग-ही लोग नज़र आते हैं, जो इस मेले में शामिल हैं.
सिर्फ़ इस धरती के नहीं,
बल्कि जगत के तीनों लोक इसमें शामिल हैं.
यह मेला है.

हम पारी पर इस कविता के प्रकाशन को संभव बनाने में क़ीमती योगदान के लिए, डॉ. सुरजीत सिंह और शोधार्थी आमीन अमितोज का धन्यवाद करते हैं.

अनुवाद: देवेश

Editor : PARIBhasha Team

پاری بھاشا، ہندوستانی زبانوں میں ترجمے کا ہمارا ایک منفرد پروگرام ہے جو رپورٹنگ کے ساتھ ساتھ پاری کی اسٹوریز کو ہندوستان کی کئی زبانوں میں ترجمہ کرنے میں مدد کرتا ہے۔ پاری کی ہر ایک اسٹوری کے سفر میں ترجمہ ایک اہم رول ادا کرتا ہے۔ ایڈیٹروں، ترجمہ نگاروں اور رضاکاروں کی ہماری ٹیم ملک کے متنوع لسانی اور ثقافتی منظرنامہ کی ترجمانی کرتی ہے اور اس بات کو بھی یقینی بناتی ہے کہ یہ اسٹوریز جہاں سے آئی ہیں اور جن لوگوں سے ان کا تعلق ہے اُنہیں واپس پہنچا دی جائیں۔

کے ذریعہ دیگر اسٹوریز PARIBhasha Team
Illustration : Labani Jangi

لابنی جنگی مغربی بنگال کے ندیا ضلع سے ہیں اور سال ۲۰۲۰ سے پاری کی فیلو ہیں۔ وہ ایک ماہر پینٹر بھی ہیں، اور انہوں نے اس کی کوئی باقاعدہ تربیت نہیں حاصل کی ہے۔ وہ ’سنٹر فار اسٹڈیز اِن سوشل سائنسز‘، کولکاتا سے مزدوروں کی ہجرت کے ایشو پر پی ایچ ڈی لکھ رہی ہیں۔

کے ذریعہ دیگر اسٹوریز Labani Jangi
Translator : Devesh

دیویش ایک شاعر صحافی، فلم ساز اور ترجمہ نگار ہیں۔ وہ پیپلز آرکائیو آف رورل انڈیا کے لیے ہندی کے ٹرانسلیشنز ایڈیٹر کے طور پر کام کرتے ہیں۔

کے ذریعہ دیگر اسٹوریز Devesh