મતની વાત: કવિતા અને ફોટા

'ખેલા હોબે' (રમત ચાલુ છે) અને 'અબકી બાર 400 પાર' (આ વખતે આપણે 400નો આંકડો પાર કરીશું) વચમાં ઝડપાયેલું અમારું રાજ્ય જાણે નાનું ભારત જોઈ લો. સરકારી યોજનાઓ, ઉદ્યોગપતિ માફિયા, સરકારી દાન અને અસંતુષ્ટોના  આંદોલનોનું અજબનું મિશ્રણ

અહીં છે મજૂરીમાં ફસાયેલા બેઘર સ્થળાંતરીતો અને નિરાશાહીન વતનમાં રખડતાં બેરોજગાર યુવાનો, કેન્દ્ર સરકાર ને રાજ્ય સરકારની હુંસાતુંસીમાં ફસાયેલા સામાન્ય લોકો, હવામાન પરિવર્તનથી પરેશાન ખેડૂતો અને કટ્ટરવાદી વાતો સામે લડતા લઘુમતીઓ. નસો તૂટે છે, શરીર ભાંગી રહ્યું છે. જ્ઞાતિ, વર્ગ, લિંગ, ભાષા, વંશ, ધર્મ, ચારેબાજુ હાહાકાર કરી રહ્યા છે.

જેમ જેમ આપણે આ ઝનૂનમાં ખેંચાતા જઈએ છીએ તેમ તેમ અમે સાંભળીએ છીએ અવાજો, ખૂબ મૂંઝવણભર્યા, લાચાર, ગૂંચવાયેલા, તેમ જ પેલા સત્તામાં-કોણ-કોનું-સગું-છે-એની-પરવા-ના-કરનારા. સંદેશખલીથી હિમાલયના ચાના બગીચાઓ સુધી, કલકત્તાથી રારહના ભુલાઈ ગયેલા પ્રદેશો સુધી, અમે એક રિપોર્ટર અને ચારણ ફરતા જઈએ છીએ. અમે સાંભળીએ છીએ, અમે એકઠું કરીએ છીએ, અમે છબીઓમાં ભરીએ છીએ, અમે બોલીએ છીએ.

અમે પશ્ચિમ બંગાળના સુંદરબન ડેલ્ટા ક્ષેત્રમાં એક આમ તો કંઈ ખાસ ના કહેવાય એવા ટાપુ સંદેશખલીથી શરૂઆત કરી, જે જમીન અને મહિલાઓના શરીર પરના કાબૂને લઈને ઘણી વખત રાજકીય વિવાદોમાં ફસાઈ ગયું છે.

શતરંજ

જીતનો ફટકો
ઈડીનો ઝટકો
સંદેશખલીમાં
બગાસાંનો વટ જો
સ્ત્રીઓ બને પ્યાદા
રડે ટીવીના શહેજાદા
“રામ, રામ, અલી અલી,” રામ રામ જપજો

જંગલ મહેલ તરીકે જાણીતા પ્રદેશના બાંકુરા, પુરુલિયા, પશ્ચિમ મિદનાપુર અને ઝારગ્રામ જિલ્લાઓમાંથી પસાર થતાં, અમે મહિલા ખેડૂતો અને સ્થળાંતરિત ખેતમજૂરોને મળીએ છીએ.

ઝુમુર

દૂર દેશથી આવ્યા મજૂરો
રેતીમાં દફનાવ્યાં  જો
લાલ માટીનો દેશ મારો
વારતા જરી સાંભળજો જો
રેતીમાં દફનાવવામાં આવેલ,
પાણી બોલતાં લાગે પાપ
કરીએ અહીં બસ જળના જાપ
તરસ જંગલમહલની, ઓ મારા બાપ!

દાર્જિલિંગ વિશ્વ માટે 'પહાડોની રાણી' ભલે હોય પરંતુ આ અત્યંત સુંદર બગીચાઓમાં પરિશ્રમ કરતીઆદિવાસી મહિલાઓ જેમની પાસે પોતાને રાહત આપવા માટે શૌચાલય નથી, એમને માટે તો એ કોઈ સ્વર્ગ નથી. આ વિસ્તારની મહિલાઓની અસમાનતા અને અસ્તિત્વ માટેનો સંઘર્ષ એટલે કે જ્યાં સુધી તેમના ભવિષ્યની વાત છે, તો એ તો સામે દીવાલ પર લખાયેલું છે!

કડક દેશી મસાલેદાર

બોલો, એકાદ કપ ચા લેશો?
વ્હાઈટ પીઓન, ઊલોન્ગ?
ભૂંજેલી? શેકેલી? ઊંચા ઘરાનાની લેશો?
કે પછી એકાદ કપ લોહી થઇ જાય?
કે પછી કોઈ આદિવાસી છોરી?
ઢસડાતી, ઉકળતી, "કેમ નહીં? હકથી લઈશું."

મુર્શિદાબાદ માત્ર બંગાળના હાર્દમાં જ નથી, પણ બીજા અનેક ઝંઝાવાતોની વચમાં  પણ છે, જે શાળા-નોકરીના કૌભાંડ સાથે ઊઠેલા. રાજ્ય સંચાલિત અને રાજ્ય સહાયિત શાળાઓમાં રાજ્યના શાળા સેવા આયોગ (એસએસસી) દ્વારા શિક્ષકો અને બિન-શિક્ષણ કર્મચારીઓની મોટી સંખ્યામાં કરાયેલી ગેરકાનૂની નિમણૂકોને અમાન્ય બનાવતા ઉચ્ચ અદાલતના આદેશે યુવા દિમાગને શંકામાં મૂક્યા છે. બીડી બનાવતા એકમોમાં કામ કરતા હજુ 18 વર્ષના પણ નથી એવા યુવાનોને શિક્ષણની  એમને માટે સારા ફળ લાવવાની ક્ષમતામાં ઓછો વિશ્વાસ છે. આવા શિક્ષણને બદલે તેઓ જેમ બને તેમ જલદી કામમાં જોડાવા અને કામની વધુ સારી તકો માટે સ્થળાંતર કરવા ઈચ્છે છે.

યોગ્ય વ્યક્તિ

ધરણામાં બેઠા
"નહીં ચાલે ભાઈ નહીં ચાલે, તાનાશાહી નહીં ચાલે"
પોલીસ મારે ડંડા, આવ્યા મિલિટરીના ઝંડા
જોઈએ સરકારી નોકરી
લાવો પૈસાની થોકરી
આ બાજુ ડંડાની માર, પણે મહોરોની બોછાર
ભેળસેળ ભેળસેળ ભેળસેળ

આખા વર્ષમાં ક્યારેય પણ જાઓ અમારા કોલકાતાની શેરીઓમાંથી ભીડ તો રહેવાની. વિરોધ કરતી મહિલાઓ મોટી સંખ્યામાં જોવા ય મળવાની. અને અન્યાયી કાયદાઓ અને મૂલ્યોના વિરોધમાં રાજ્યના ખૂણે-ખૂણેથી આવેલા લોકોના હાથ પણ દેખાવાના.

નાગરિક

અલ્યા એ ય કાગળના માણસ
ભાગ, ભાગ, દબાવી પૂંછડી ભાગ
ભાગ બાંગ્લાદેશી! બાંગ્લાદેશ ભાગ
જીવ વ્હાલો હોય તો અબઘડી તું ભાગ.
સીએએ મુર્દાબાદ
કહેજે કોઈ બીજાને ભાગ
બાંગ્લાદેશી! બાંગ્લાદેશી! ખાશે શીરો કે તું રોટી?

બીરભૂમમાં ખેતી પર નિર્ભર ગામડાઓમાં અમે ભૂમિહીન આદિવાસી મહિલાઓ સાથે રૂબરૂ થયા. કૌટુંબિક જમીન ધરાવતી કેટલીક સ્ત્રીઓનો પણ જમીનની બાબતમાં ઝાઝો અવાજ ન હતો.

શુન્દ્રાણી

ઓ બાબુ, આ જો મારો માટીનો પટ્ટો
જાણે ફાટ્યો-તૂટ્યો લાલ દૂપટ્ટો.
આપ એક મુઠ્ઠી ધાન તું, દઇદે જીવતરનું દાન તું
હું રહી ખેડૂત, ના ધણિયાણી ખેડૂતની
આવ્યો દુકાળ મૂઓ
ને ગયો મારો પટ્ટો જુઓ
હું હજુય ખેડૂત, કે વ્હેમ સરકારનો?

અહીંના સામાન્ય લોકો સત્તામાં રહેલા લોકોને જવાબદાર બનાવવા માટે ચૂંટણીના સમયની રાહ જોતા નથી. મુર્શિદાબાદ, હુગલી, નાદિયાની મહિલાઓ અને ખેડૂતો દેશવ્યાપી ચળવળોને સમર્થન આપવા માટે વારંવાર બહાર આવ્યા છે.

હથોડા

વ્હાલીડા અશ્રુગેસ મારા
છોડ્યા હવામાં ઠાલા –
લાગ્યાં જો કારખાનાને તાળાં,
ભક્ષક માછલીઓનાં મોં ઉઘાડાં.
કાળી કાળી દીવાલો
ને કાળાં પરસેવાના પાણી
અમારી રોજી રોટી
ગયો રંગ કેસરિયો તાણી

અનુવાદ: પ્રતિષ્ઠા પંડ્યા