“મારા વિદ્યાર્થીઓ માટે બિનશરતી પ્રેમ અને તેઓ જેવા છે તેવા એમનો પૂર્ણ પણે સ્વીકાર. એક શિક્ષક તરીકે હું આ જ શીખ્યો છું!”
મેધા તેંગશે નરમાશથી પણ મક્કમતાપૂર્વક પોતાની વાત રજૂ કરે છે. એક વિશેષ શિક્ષક એવાં મેધા સાધના વિલેજનાં સ્થાપક સભ્યોમાંનાં એક છે, જ્યાં વિવિધ ઉંમર અને વિવિધ સ્તરની બૌદ્ધિક ક્ષમતાઓ ધરાવતા 30થી વધુ વિશેષ મિત્રોને કલા, સંગીત અને નૃત્યની સાથે સાથે મૂળભૂત જીવન કૌશલ્ય શીખવવામાં આવે છે.
સાધના વિલેજ પુણે જિલ્લાના મુલશી બ્લોકમાં આવેલું છે. બૌદ્ધિક અક્ષમતા ધરાવતા પુખ્ત વયના લોકો માટેની આ રહેણાંક સંસ્થામાં વિદ્યાર્થીઓને ‘ખાસ મિત્રો’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તાલીમબદ્ધ પત્રકાર મેધા તાઈ, 10 રહેવાસીઓ માટે ગૃહ માતા તરીકેની તેમની ભૂમિકાને વ્યાખ્યાયિત કરતાં કહે છે, “એક માતા, જે એક શિક્ષક પણ હોય.”
પૂણેમાં ધાઇરી સ્કૂલ ફોર ધ હિયરિંગ ઇમ્પેઅર્ડના વિશેષ શિક્ષક સત્યભામા અલ્લાટ આ લાગણી સાથે સહમત થાય છે. તેઓ કેટલીક છોકરીઓને નાગ પંચમી પર રમાતી પરંપરાગત ફુગડીની રમત શીખવતાં પારીને કહે છે, “અમારા જેવી રહેણાંક શાળામાં એક શિક્ષક પણ માતાપિતાની ગરજ સારે છે અને અમે નથી ઇચ્છતા કે અમારાં બાળકો ઘરની યાદ સતાવે.” નાગ પંચમી શ્રાવણના પાંચમા દિવસે ઉજવવામાં આવતો તહેવાર છે. ધાઇરી એક પ્રાથમિક શાળા છે, જેમાં 40 નિવાસી વિદ્યાર્થીઓ અને 12 ડે સ્કોલર્સ રહે છે, જેઓ મહારાષ્ટ્ર, કર્ણાટક, દિલ્હી, પશ્ચિમ બંગાળ અને રાજસ્થાનના ભાગો સહિત અન્ય સ્થળોએથી આવે છે.
સત્યભામાએ પારીને કહ્યું કે માતા-પિતા તેમનાં બાળકોને આ શાળામાં મોકલવાનું પસંદ કરે છે, કારણ કે તેઓએ અહીંથી ભણીને બહાર નીકળેલા વિદ્યાર્થીઓ પાસેથી અહીંની સુવિધાઓ અને શિક્ષકો વિશે સારી વાતો સાંભળી છે. અહીં કોઈ પણ પ્રકારની ફી ન હોવાથી અને રહેવાની પણ સુવિધા હોવાથી તે ખૂબ જ આકર્ષક વિકલ્પ છે. સાડા ચાર વર્ષથી ઓછી વયનાં નાના બાળકો પણ તેમાં પ્રવેશ મેળવે છે. રસપ્રદ વાત તો એ છે કે, અહીં પ્રવેશ મેળવવા માટે ફક્ત સાંભળવાને અક્ષમ બાળકો જ પૂછપરછ કરે છે એવું નથી. સત્યભામા કહે છે, “અન્ય બાળકોનાં વાલીઓ પણ આવે છે અને તેઓને શાળા ગમે છે તેથી તેઓ પ્રવેશ અંગે પૂછપરછ કરે છે. અમારે તેમને પરત મોકલવાં પડે છે.”
અક્ષમતા ધરાવતા બાળકોના શિક્ષકોને ‘વિશેષ શિક્ષકો’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને તેઓ વિશેષ મિત્રોને એવી રીતે ભણાવે છે કે જે તેમના વ્યક્તિગત ફેરફારો, અસમર્થતાઓ અને વિશેષ જરૂરિયાતોને સમાવી લે અને તેમને આત્મનિર્ભર બનાવે. આમાંના મોટાભાગના શિક્ષકો માને છે કે વિશેષ શિક્ષણ તેની તકનીકો અને પદ્ધતિઓ કરતાંય વિશેષ બાબત છે. તેમાં શિક્ષક અને બાળક વચ્ચેનો વિશ્વાસ અને બંધન મહત્ત્વનો છે.
2018-19માં, મહારાષ્ટ્રે ધોરણ 1 થી 12માં મળીને 3,00,467 વિશેષ જરૂરિયાતો ધરાવતાં બાળકો (CWSN)ને પ્રવેશ આપ્યો છે. મહારાષ્ટ્રમાં 1,600 વિશેષ જરૂરિયાતવાળી શાળાઓ છે. 2018ની દિવ્યાંગ લોકો માટેની રાજ્યની નીતિનો ઉદ્દેશ દરેક શાળામાં ઓછામાં ઓછા એક વિશેષ શિક્ષકની વ્યવસ્થા કરવાનો છે, જેથી કરીને વિશેષ મિત્રોને શિક્ષણ મેળવવામાં મદદ કરી શકાય. પરંતુ મેધા તાઈના જણાવ્યા અનુસાર, 2018માં 96 ગામો સાથેના સમગ્ર મુલશી બ્લોક માટે માત્ર નવ વિશેષ શિક્ષકોની નિમણૂક કરવામાં આવી હતી.
વિવિધ અક્ષમતાનો સામનો કરી રહેલા બાળકોના શિક્ષકો વિશેષ મિત્રોને એવી રીતે ભણાવે છે કે જે તેમના વ્યક્તિગત ફેરફારો, અસમર્થતાઓ અને વિશેષ જરૂરિયાતોને સમાવી લે અને તેમને આત્મનિર્ભર બનાવે
*****
વિશેષ શિક્ષકને વિશેષ શિક્ષણ કૌશલ્યની જરૂર હોય છે. ગયા વર્ષથી અહીં કામ કરતા વર્ધાના 26 વર્ષીય સામાજિક કાર્યકર્તા રાહુલ વાનખેડે કહે છે, “જ્યારે વિદ્યાર્થીઓ તમારા માતાપિતાની ઉંમરના હોય ત્યારે તે સરળ બાબત નથી.” વર્ધાના જ 27 વર્ષીય તેમના વરિષ્ઠ સહયોગી કંચન યસનકરે પાંચ વર્ષ એવા વિદ્યાર્થીઓને ભણાવવામાં વિતાવ્યાં છે, જેમણે તેમના મતે તેમને વધુ ખુશ રહીને જીવવાનું શીખવ્યું છે.
વીસ વર્ષીય કુણાલ ગુઝર બૌદ્ધિક અક્ષમતાઓનો સામનો કરી રહ્યા છે અને તેમના ડાબા હાથમાં નબળાઈ છે. 34 વર્ષીય સામાજિક કાર્યકર્તા મયૂરી ગાયકવાડ અને તેમના સાથીઓએ તેમના અને સાત અન્ય વિશેષ મિત્રો માટે વર્ગો ચલાવ્યા હતા. પુણે નજીક હદશીની કાલેકર વાડીમાં દેવરાઈ કેન્દ્રમાં તેમના શિક્ષકો વિશે બોલતાં કુણાલ કહે છે, “તેમણે મને ગીતો, પલાખા અને કસરત શીખવી છે. હાથ અસે કરાઇચે, મગ અસે, મગ તસે [તમારા હાથ આ રીતે ખસેડો, અને પછી તે રીતે].”
કતકારી આદિવાસી બાળકો સાથે કામ કરતાં અને પુસ્તકાલયો ચલાવતાં મયૂરી કહે છે કે, આ ભૂમિકા માટે આ બાળકો સાથે પ્રેમ અને એકતાની લાગણી હોવી જરૂરી છે. તેઓ એક ખેડૂત અને સામાજિક કાર્યકર્તા છે, અને દિવ્યાંગ બાળકો પ્રત્યેના તેમના પ્રેમ અને સહજતાને કારણે તેમણે દેવરાઈ કેન્દ્રમાં શિક્ષકની ભૂમિકા ભજવવાનું નક્કી કર્યું હતું.
સંગીતા કાલેલરનો દીકરો સોહમ વાઈના હુમલાથી પીડાય છે, અને તે તેમની એકમાત્ર શિક્ષક રહી છે, અને તેમને બેસવાથી લઈને વાત કરવા સુધીનું બધું શીખવે છે. તેઓ કહે છે, “તે હવે ‘આઈ, આઈ’ બોલી શકે છે.” દસ વર્ષીય સોહમ ચાવી સાથે રમી રહ્યો છે, તેને જમીન પર પડતી જોઈ રહ્યો છે અને અવાજ કરતાં જોઈ રહ્યો છે.
પુણેની અન્ય રહેણાંક સંસ્થા, ધાયરી સ્કૂલ ફોર ધ હિયરિંગ ઇમ્પેઅર્ડના શિક્ષકો, જ્યારે પણ તેમના વર્ગમાં કોઈ બાળક અવાજ કરે છે, તો તેને બોલવાની દિશામાં એક પગલું માને છે. છેલ્લા 24 વર્ષથી અહીં કામ કરી રહેલા સત્યભામા અલ્લાટ નિર્દેશ કરે છે, આ અવાજો અને અંગચેષ્ટા સિવાય, “તેઓ તેમની ઉંમરનાં ‘સામાન્ય’ બાળકોથી જુદાં નથી.”
આ શાળા છેલ્લા 50 વર્ષથી પુણે સ્થિત વિશેષ શિક્ષકોને તાલીમ આપતી સંસ્થા સુરહુદ મંડલ દ્વારા શરૂ કરવામાં આવેલી સાંભળવાની અક્ષમતા માટેની 38 શાળાઓમાંની એક છે. આ શિક્ષકોએ કાં તો બી.એડ. (શ્રવણ બાધિત) અથવા ડિપ્લોમાનો અભ્યાસ કર્યો છે અને પોતાની મહેચ્છાથી વિશેષ શિક્ષકો બનવાનું પસંદ કર્યું છે.
ચોથા ધોરણના વર્ગખંડનું બ્લેકબોર્ડ ઇમારત, ઘોડો, કૂતરો અને તળાવના સુંદર ચિત્રોથી ભરેલું છે, આ બધા શબ્દો મોહન કાનેકર તેમના વિશેષ મિત્રોને શીખવવા માંગે છે. 21 વર્ષનો અનુભવ ધરાવતા આ 54 વર્ષીય પ્રશિક્ષિત શિક્ષક ટોટલ કોમ્યુનિકેશનને અનુસરે છે, જે એક એવી પદ્ધતિ જે છે શ્રવણશક્તિની ક્ષતિ ધરાવતા લોકોને શીખવતી વખતે વાણી, લિપ-રીડિંગ, સાઇન અને લેખનને સંયોજિત કરે છે. તેમના વિશેષ મિત્રો દરેક ચિહ્નને પ્રતિભાવ આપે છે અને શબ્દોને જુદી જુદી નોંધો અને સ્વરમાં દોહરાવવાનો કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. બાળકોના અવાજો કાનેકરના ચહેરા પર સ્મિત લાવે છે અને તે દરેક બાળકના ઉચ્ચારને સુધારે છે.
અન્ય વર્ગમાં, અદિતિ સાઠેની પોતાની બોલવાની ક્ષતિ ‘સ્ટેપ 3’ વર્ગમાં સાત વિદ્યાર્થીઓને ભણાવવામાં નડતી નથી. તેણીએ 1999થી શાળામાં સહાયક તરીકે કામ કર્યું છે.
તેઓ અને તેમના વિશેષ મિત્રો એ જ હોલમાં સુનિતા ઝિન દ્વારા ચલાવાતા નાનાં બાળકોના અન્ય વર્ગ દ્વારા સર્જવામાં આવેલા ‘ઘોંઘાટ’થી પરેશાન નથી થતાં. હોસ્ટેલનાં 47 વર્ષીય અધીક્ષક રંગો શીખવી રહ્યાં છે, અને વિશેષ મિત્રો રંગોની શોધમાં હોલમાં મુક્તપણે દોડી રહ્યા છે. વાદળી થેલી, લાલ સાડી, કાળા વાળ, પીળા ફૂલો... વિદ્યાર્થીઓ આનંદિત થઈને ચીસા ચીસ કરી મૂકે છે, કેટલાક અવાજ કરે છે, તો અન્ય માત્ર તેમના હાથ હલાવે છે. એક પ્રશિક્ષિત શિક્ષક તરીકે તેમનો અભિવ્યક્ત ચહેરો તેમના વિદ્યાર્થીઓ સાથે વાત કરે છે.
મેધા તાઈ કહે છે, “આજે જ્યારે સમાજમાં અને શાળાઓમાં હિંસા અને આક્રમકતા વધી રહી છે, ત્યારે આપણે બુદ્ધિ અને સફળતા, તથા શિસ્ત અને સજા વિશેની આપણી ધારણાઓ પર ફેરવિચારણા કરવાની જરૂર છે.” તેઓ તમામ શિક્ષકોને અપીલ કરી રહ્યાં છે કે તેઓ “સૌમ્ય શબ્દો દ્વારા શું પ્રાપ્ત કરી શકાય છે” તે જોવા માટે વિશેષ મિત્રો માટેની ઓછામાં ઓછી એક શાળાની મુલાકાત લે.
પત્રકારો આ વાર્તાનું રિપોર્ટિંગ કરતી વખતે તમામ સમર્થન માટે સુહરુદ મંડળનાં ડૉ. અનુરાધા આતરફોડનો આભાર માને છે.
અનુવાદક: ફૈઝ મોહંમદ