અગરતલામાં મોતના કૂવામાં!

રુબેલ શેખ અને અનિલ ખાન ગાડી હંકારી રહ્યા છે...પણ તેઓ (કે તેમની ગાડી) જમીનની નજીક ક્યાંય નથી. તેઓ લગભગ લંબરૂપ 80 ડિગ્રી ઢોળાવ પર આશરે 20 ફૂટ ઊંચે છે. અગરતલાના મેળામાં લોકોની મોટી ભીડ તાળીઓ પાડીને, બૂમો પાડીને તેમને પ્રોત્સાહિત કરી રહી છે. રુબેલ અને અનિલ ગાડીની બારીમાંથી બહાર નીકળી (ભીડને પ્રતિસાદ આપવા) હાથ હલાવે છે.

તેઓ મૌત-કા-કુઆં (મોતનો કૂવો) ના ખેલમાં રજૂઆત કરી રહ્યા છે - અહીં ગાડીઓ અને મોટર-સાઈકલોને 'દિવાલ' અથવા મંચની બાજુઓ પર ઊભી ચલાવી લોકોના મનોરંજન માટે જુદા જુદા ખતરનાક ખેલ કરવામાં આવે છે.

આ ખેલને 10-10 મિનિટના શોમાં વહેંચવામાં આવે છે, અને એ કલાકો સુધી ચાલુ રહે છે. આ મોતનો કૂવો એ લાકડાના પાટિયા વડે બનેલું કૂવા જેવું એક માળખું હોય છે અને મેળાઓમાં આ મોતનો કૂવો ઊભો કરવામાં ઘણા દિવસો લાગે છે. મોતના કૂવામાં (ગાડીઓમાં કે મોટર-સાઈકલો પર સવારી કરનાર) મોટા ભાગના સવારો આ કૂવો ઊભો કરવામાં પણ સામેલ હોય છે, આ માળખાની રચના ખેલ માટે અને તેમની સલામતી માટે ખૂબ મહત્ત્વની હોય છે.

ત્રિપુરાના અગરતલા ખાતે ઓક્ટોબર 2023 માં દુર્ગા પૂજા દરમિયાન યોજાયેલ આ મેળામાં 'મૌત-કા-કુઆં' નું અપશુકનિયાળ નામ ધરાવતો આ ખેલ આ મેળાના ઘણા આકર્ષણોમાંનો એક છે. મેળાના બીજા આકર્ષણોમાં ચકડોળ (ફેરિસ વ્હીલ), મેરી-ગો-રાઉન્ડ, ટોય-ટ્રેનોનો સમાવેશ થાય છે.

The riders are also the ones setting up the well-like structures. Here Pankaj Kumar (left) and Rubel Sheikh (right) are working on the set-up for a mela for Durga Puja in October 2023 in Agartala, Tripura

PHOTO • Sayandeep Roy

(મોતના કૂવામાં વાહન ચલાવનાર) સવારો જ આ કૂવા જેવું માળખું ઊભું કરતા હોય છે. અહીં પંકજ કુમાર (ડાબે) અને રુબેલ શેખ (જમણે) ત્રિપુરાના અગરતલામાં ઓક્ટોબર 2023 માં દુર્ગા પૂજા મેળા માટે મોતના કૂવાનું માળખું ઊભું કરવાનું કામ કરી રહ્યા છે

A few last minute adjustments being made as the mela prepares to open soon

PHOTO • Sayandeep Roy

મેળો ટૂંક સમયમાં શરૂ થવાની તૈયારીમાં હોવાથી છેલ્લી ઘડીની થોડી ગોઠવણો કરવામાં આવી રહી છે

ખતરનાક ખેલ કરનાર (સ્ટંટમેન) રુબેલ કહે છે, "અમે દિવાલ પર કોઈપણ ગાડી ચલાવી શકીએ છીએ, પરંતુ મારુતિ 800 ગાડી અમને વધારે પસંદ છે કારણ કે એની બારીઓ મોટી છે અને [ખેલ દરમિયાન] એમાંથી બહાર નીકળવું સરળ છે." તેઓ કહે છે કે તેઓ ચાર યામાહા આરએક્સ-135 મોટર-સાઈકલોનો પણ ઉપયોગ કરે છે: "અમે જૂની મોટર-સાઈકલોનો ઉપયોગ કરીએ છીએ પણ તેને સારી સ્થિતિમાં જાળવીએ છીએ."

પશ્ચિમ બંગાળના માલદાના રુબેલ (વાહનચાલકોના) જૂથનું નેતૃત્વ કરે છે અને વાહનોના માલિક છે. રુબેલ કહે છે કે તેઓ છેલ્લા 10 વર્ષોથી પણ વધુ સમયથી આ જ મોટર-સાઈકલોનો ઉપયોગ કરે છે, પણ "તેની નિયમિત રીતે સર્વિસ થાય છે."

આ ખેલ ગ્રામીણ વિસ્તારોના કિશોરોને આકર્ષે છે. આ ખેલમાં પોતે કેવી રીતે આવ્યા તેનું વર્ણન કરતા ઝારખંડના ગોડ્ડા જિલ્લાના મોહમ્મદ જગ્ગા અંસારી કહે છે, “હું નાનો હતો ત્યારે મારા નગરમાં આવા મેળાઓ આવતા ત્યારે મને આ ખેલ ગમતો હતો,” અને તેથી તેઓ કિશોરવયે જ એક સર્કસમાં જોડાઈ ગયા હતા, શરૂઆતમાં તેઓ નાના-નાના કામોમાં મદદ કરતા હતા. 29 વર્ષના મોહમ્મદ કહે છે, "ધીમે ધીમે મેં સવારી કેવી રીતે કરવી તે શીખવાનું શરૂ કર્યું." તેઓ ઉમેરે છે, "આ કામને કારણે મને ઘણી બધી જગ્યાએ મુસાફરી કરવાની મળે છે એ મને ગમે છે."

બિહારના નાવદા જિલ્લાના વારિસઅલીગંજ ગામના પંકજ કુમારે પણ કિશોરવયે જ આ કામ કરવાનું શરૂ કરી દીધું હતું. (તેઓ કહે છે): "મેં 10 મા ધોરણ પછી શાળા છોડી દીધી હતી અને સવારી કરવાનું શીખવાનું શરૂ કર્યું હતું."

અંસારી અને પંકજની જેમ બીજા પ્રદર્શકો અને મોતના કૂવાનું માળખું અને મંચ બનાવનાર બીજાઓ સમગ્ર ભારતના જુદા જુદા ભાગોમાંથી આવે છે અને જૂથ સાથે જુદા જુદા મેળાઓમાં જાય છે. તેઓ સામાન્ય રીતે જ્યાં તેઓ રજૂઆત કરતા હોય ત્યાં જ મેળાની નજીકના તંબુઓમાં રહે છે. રુબેલ અને અંસારી જેવા કેટલાક તેમના પરિવાર સાથે મુસાફરી કરે છે, જ્યારે પંકજ કોઈ કામ ન હોય ત્યારે પોતાને ગામ પાછા ફરે છે.

Twenty-nine year-old, Ansari from Jharkhand's Godda district collects money from a spectator’s hand while holding a bunch of notes in his mouth during the act. He says, ' what people give us during the act is our primary source of income'

PHOTO • Sayandeep Roy

ઝારખંડના ગોડ્ડા જિલ્લાના ઓગણત્રીસ વર્ષના અંસારી ખેલ દરમિયાન દર્શકના હાથમાંથી પૈસા એકઠા કરે છે અને એકઠી કરેલી નોટોની થપ્પી મોંમાં પકડી રાખે છે. તેઓ કહે છે, 'ખેલ દરમિયાન લોકો અમને જે આપે છે તે અમારી આવકનો મુખ્ય સ્ત્રોત છે'

મૌત-કા-કુઆં માટેનું કામ કૂવા જેવું માળખું ઊભું કરવાની સાથે શરૂ થાય છે. રુબેલ કહે છે, "તેને ઊભું કરવામાં 3 થી 6 દિવસ લાગે છે પરંતુ આ વખતે અમારી પાસે વધુ સમય નહોતો તેથી અમારે એ કામ ત્રણ દિવસમાં પૂરું કરી દેવું પડ્યું." તેઓ ઉમેરે છે કે જો તેમની પાસે સમય હોય તો તેઓ ધીમે ધીમે કામ કરે છે.

અંતે શોનો સમય થઈ ગયો છે અને લગભગ સાંજે 7 વાગે અગરતલામાં ઊમટી પડેલી ભીડ ટિકિટ ખરીદવા માટે લાઈન લગાવવા માંડે છે - (પુખ્ત વયના લોકો માટે) ટિકિટની કિંમત 70 રુપિયા છે અને બાળકો માટે મફત છે. દરેક શો 10 મિનિટ સુધી ચાલે છે, તેમાં ઓછામાં ઓછા ચાર લોકો બે ગાડીઓ અને બે મોટર-સાઈકલો પર ખતરનાક ખેલ કરે છે. તેઓ (બે ખેલ વચ્ચે) 15-20 મિનિટના વિરામ સાથે એક રાતમાં ઓછામાં ઓછા 30 વખત ખેલ કરે છે.

અગરતલાના આ મેળામાં આ ખેલ એટલો બધો લોકપ્રિય થઈ ગયો કે તેઓએ તેમનો આ ખેલ પાંચ દિવસને બદલે સાત દિવસ સુધી લંબાવ્યો હતો.

અંસારી કહે છે, "અમારું રોજનું મહેનતાણું 600 થી 700 રુપિયા હોય છે, પરંતુ ખેલ દરમિયાન લોકો અમને જે આપે છે તે અમારી આવકનો પ્રાથમિક સ્ત્રોત છે." ઘણા ખેલ થયા હોય તેવા મહિનામાં તેઓ 25000 રુપિયા સુધીની કમાણી કરી શકે છે.

રુબેલ જણાવે છે કે આ ખેલ આખા વર્ષ દરમિયાન યોજી શકાતો નથી: "વરસાદની મોસમમાં આ ખેલ કરવો મુશ્કેલ છે." જ્યારે આ કામ થઈ શકે તેમ ન હોય ત્યારે રુબેલ તેમના ગામ અને ખેતરોમાં પાછા ફરે છે.

પંકજ આ ખતરનાક ખેલના જોખમોને નકારતા કહે છે: “હું જોખમોથી ડરતો નથી. જો તમારા મનમાં ડર ન હોય તો ડરવા જેવું કંઈ નથી.” તેઓએ જેટલો સમય કામ કર્યું છે તે સમય દરમિયાન કોઈ પણ જીવલેણ અકસ્માતો થયા હોય એવું આ જૂથને યાદ નથી.

રુબેલ કહે છે, “અમે ખેલ કરીએ છીએ ત્યારે લોકોને જે આનંદ થાય છે તે મને ગમે છે.”

The wooden panels that make the wall of the ‘well’, laid out in the fair-ground. They are hoisted 20 feet up on an almost perpendicular 80 degree incline

PHOTO • Sayandeep Roy

' કૂવા’ ની દિવાલ બનાવતા લાકડાના પાટિયા મેળાના મેદાનમાં બિછાવેલા છે. તેને લગભગ લંબરૂપ 80 ડિગ્રી ઢોળાવ પર 20 ફીટ ઊંચે ઊભા કરવામાં આવે છે

Jagga Ansari (right) sets up the tent right behind the puja pandal. This is where the group lives during the mela

PHOTO • Sayandeep Roy

જગ્ગા અંસારી ( જમણે) પૂજા પંડાલ ( મંડપ) ની પાછળ તંબુ લગાવે છે. મેળા દરમિયાન સમગ્ર જૂથ આ તંબુમાં રહે છે

Pankaj Kumar (black tshirt) from Warisaliganj village in Bihar's Nawada district sets up the audience gallery while Rubel Sheikh helps

PHOTO • Sayandeep Roy

બિહારના નાવદા જિલ્લાના વારિસઅલીગંજ ગામના પંકજ કુમાર ( કાળું ટીશર્ટ) પ્રેક્ષકો માટેની ગેલેરી ઉભી કરે છે અને રુબેલ શેખ તેમને મદદ કરે છે

A group of people haul up the pole on which the tent cover rests after the structure is complete

PHOTO • Sayandeep Roy

લોકોનું એક જૂથ થાંભલાને ખેંચે છે, આખું માળખું તૈયાર થઈ જાય પછી તંબુનું કવર આ થાંભલા પર રહે છે

Four Yamaha RX-135 bikes, used in the act, are kept beside the makeshift camp where the riders live during the mela days. Rubel Sheikh says he has used these same motorcycles for more than 10 years now but are well-maintained and 'they get serviced regularly'

PHOTO • Sayandeep Roy

ખેલમાં વપરાતી ચાર યામાહા આરએક્સ-135 મોટર- સાઈકલો કામચલાઉ કેમ્પની બાજુમાં રાખવામાં આવી છે, મેળાના દિવસોમાં સવારો અહીં રહે છે. રુબેલ શેખ કહે છે કે તેઓ છેલ્લા 10 વર્ષોથી પણ વધુ સમયથી આ જ મોટર- સાઈકલોનો ઉપયોગ કરે છે પરંતુ તેની સારી રીતે જાળવણી કરાય છે અને ' તેની નિયમિત રીતે સર્વિસ થાય છે'

Jagga Ansari (left) and Pankaj Kumar (right) pose for a portrait inside the ‘well of death’ with one of the bikes they ride during the act

PHOTO • Sayandeep Roy

જગ્ગા અંસારી ( ડાબે) અને પંકજ કુમાર ( જમણે) ખેલ દરમિયાન તેઓ જેના પર સવારી કરે છે તેમાંની એક મોટર- સાઈકલ સાથે પોટ્રેટ માટે ' મોતના કૂવા' ની અંદર પોઝ આપી રહ્યા છે

The entrance to the fair-ground is marked with multiple makeshift stalls selling different kinds of products

PHOTO • Sayandeep Roy

મેળાના મેદાનના પ્રવેશદ્વાર તરફ જતા રસ્તા પર જુદા જુદા પ્રકારના ઉત્પાદનોનું વેચાણ કરતા જુદા જુદા કામચલાઉ સ્ટોલ છે

The maut-ka-kuan is one of many attractions at this Durga Puja mela in October 2023 in Agartala, Tripura. Other attractions include a ferris wheel, merry-go-round and toy-trains

PHOTO • Sayandeep Roy

ત્રિપુરાના અગરતલા ખાતે ઓક્ટોબર 2023 માં દુર્ગા પૂજા દરમિયાન યોજાયેલ આ મેળામાં ' મૌત- કા- કુઆં' એ આ મેળાના ઘણા આકર્ષણોમાંનો એક છે. ( મેળાના) બીજા આકર્ષણોમાં ચકડોળ ( ફેરિસ વ્હીલ), મેરી- ગો- રાઉન્ડ, ટોય- ટ્રેનોનો સમાવેશ થાય છે

Maut-ka-kuan tickets sell for RS.70-80, which they decide depending on the crowd, but children are allowed to attend for free

PHOTO • Sayandeep Roy

મૌત- કા- કુઆંની ટિકિટો 70 થી 80 રુપિયામાં વેચાય છે, તેઓ ભીડના આધારે ટિકિટની કિંમત નક્કી કરે છે, પરંતુ બાળકોને મફતમાં ખેલ જોવાની છૂટ છે

The fair-ground, as seen from the maut-ka-kuan audience gallery

PHOTO • Sayandeep Roy

મૌત- કા- કુઆંની પ્રેક્ષક ગેલેરીમાંથી દેખાતું મેળાનું મેદાન

Each act, lasting 10 minutes each, involves at least riding two bikes and cars on the wall; sometimes three bikes are used as well

PHOTO • Sayandeep Roy

દરેક ખેલ 10 મિનિટ સુધી ચાલે છે, જેમાં દિવાલ પર ઓછામાં ઓછી બે મોટર- સાઈકલો અને ગાડીઓ ચલાવવામાં આવે છે; ક્યારેક ત્રણ મોટર- સાઈકલોનો ઉપયોગ પણ થાય છે

A spectator takes a video of the act. Consistent favourites, this show became so popular at this mela that they extended their performances from five days to an additional two

PHOTO • Sayandeep Roy

એક પ્રેક્ષક આ ખેલનો વીડિયો લે છે. હંમેશ લોકોનો મનગમતો આ ખેલ આ મેળામાં એટલો તો લોકપ્રિય બન્યો કે તેઓએ તેમના ખેલને પાંચ દિવસને બદલે સાત દિવસ સુધી લંબાવ્યો હતો

A family takes a photo with Pankaj Kumar, Jagga Ansari and Anil Khan after a performance

PHOTO • Sayandeep Roy

ખેલ પછી એક પરિવાર પંકજ કુમાર, જગ્ગા અંસારી અને અનિલ ખાન સાથે ફોટો લે છે

Rubel Sheikh plays with his son after an act. Usually, the riders take a break of 15-20 mins between two acts. They perform at least 30 times in one night

PHOTO • Sayandeep Roy

રુબેલ શેખ એક ખેલ પછી તેમના દીકરા સાથે રમે છે. સામાન્ય રીતે સવારો બે ખેલ વચ્ચે 15 થી 20 મિનિટનો વિરામ લે છે. એક રાતમાં તેઓ ઓછામાં ઓછા 30 વખત ખેલ કરે છે

Pankaj Kumar during a performance. He says, 'I left school after Class 10 and started learning to ride'

PHOTO • Sayandeep Roy

ખેલ દરમિયાન પંકજ કુમાર. તેઓ કહે છે, ' મેં 10 મા ધોરણ પછી શાળા છોડી દીધી હતી અને સવારી કરવાનું શીખવાનું શરૂ કર્યું હતું'

Pankaj Kumar rides out of a small gate at the end of a performance

PHOTO • Sayandeep Roy

ખેલ પછી પંકજ કુમાર એક નાના દરવાજામાંથી મોટર- સાઈકલ બહાર કાઢે છે

'I love the happiness in the crowd when we perform, says Rubel

PHOTO • Sayandeep Roy

રુબેલ કહે છે, ' અમે ખેલ કરીએ છીએ ત્યારે લોકોને જે આનંદ થાય છે તે મને ગમે છે'

Rubel points out that the show can’t be held throughout the year. When this work cannot be done, Rubel goes back to his village and farms

PHOTO • Sayandeep Roy

રુબેલ જણાવે છે કે આ ખેલ આખા વર્ષ દરમિયાન યોજી શકાતો નથી. જ્યારે આ કામ થઈ શકે તેમ ન હોય ત્યારે રુબેલ તેમના ગામ અને ખેતરોમાં પાછા ફરે છે