चित्ते आणि चाउमेन

राम अवतार कुशवाहा अहरवानीत शिरतात आणि निसरड्या वाटांवरून आपली मोटर सायकल सावकाश पुढे नेतात. पाड्याच्या मध्यभागी आल्यावर ते आपली १५० सीसी मोटरसायकल बंद करतात.

अगदी पाचच मिनिटात त्यांच्याभोवती बाळगोपाळांचा गराडा पडतो. चिल्ली पिल्ली, थोडी मोठी आणि काही मिसरुड फुटू लागलेली. सगळी सहरिया आदिवासी मुलं हातात नाणी किंवा दहा रुपयाच्या नोटा घट्ट धरून आपापसात गप्पा मारत उभी असतात. वाट पाहत. चाउमेनची प्लेट आपल्या हातात कधी येते याची. नूडल्स आणि भाज्या परतून केलेलं चटपटीत चाउमेन.

आता शांत असलेली ही लेकरं थोड्याच वेळात गलका करायला लागणार याची राम अवतार यांनी पुरती कल्पना आहे. म्हणून ते पटापट आपलं सामान बाहेर काढतात. सामानही फार काही नसतंच. दोन प्लास्टिकच्या बाटल्या, “एकीत लाल सॉस [चिली] आणि दुसरीत काळा [सोया सॉस],” ते सांगतात. इतर सामान म्हणजे कोबी, सोललेले कांदे, ढब्बू मिरची आणि उकडून ठेवलेल्या नूडल्स. “मी विजयपूरमध्ये माझी सगळी खरेदी करतो.”

संध्याकाळचे सहा वाजायला आलेत आणि राम अवतार याआधी तीन गावांमध्ये जाऊन आलेत. इतर कोणकोणत्या पाड्यांवर ते नेहमी जातात त्याची यादीच ते पटकन सांगतात. लडर, पंडरी, खजुरी कलान, सिलपारा, परोंड. विजयपूर तहसिलातल्या गोपालपुरा गावाचा पाडा म्हणजे सुत्तयपुरा. या पाड्याच्या ३० किलोमीटरच्या परिघात हे सगळे पाडे आहेत. या गावपाड्यांवर नूडल्स सोडून खाण्यासाठी तयार पदार्थ म्हणजे बटाटाचे वेफर्स आणि बिस्किटं.

ते अहरवानीला आठवड्यातून किमान २-३ वेळा येतात. या आदिवासी बहुल पाड्याची लोकसंख्या अंदाजे ५०० असावी. ही वस्ती तशी नव्यानेच वसलीये. १९९९ साली सिंहांसाठी दुसरा अधिवास तयार करण्याच्या योजनेत त्यांना कुनो अभयारण्यातून विस्थापित करण्यात आलं आणि ते इकडे येऊन वसले. वाचाः कुनोत चित्त्यांना पायघड्या आणि आदिवासींना नारळ

आजूबाजूला उभी असलेली बहुतेक मुलं सांगतात की ती इथल्याच शाळेत जातात म्हणून. पण इथे राहणारे केदार आदिवासी म्हणतात की मुलांची पटावर नोंद असली तरी त्यांचं शिक्षण काही सुरू नाहीये. “शिक्षक फार काही नियमितपणे येत नाहीत आणि आले तरी फार काही शिकवत नाहीत.”

२३ वर्षीय केदार आदिवासी आधारशिला शिक्षा समिती चालवत असलेल्या शाळेत शिक्षक होते. विस्थापित मुलांसाठी ही सामाजिक संस्था अगारा गावात शाळा चालवते. “इथली मुलं माध्यमिक शाळेतून पुढच्या शाळेत जातात तेव्हा इतर शाळांमध्ये ते फार प्रगती करू शकत नाहीत. कारण अगदी प्राथमिक लेखन आणि वाचनात ते कच्चे आहेत,” २०२२ साली पारीशी बोलताना ते म्हणाले होते.

सहरिया आदिवासी मध्य प्रदेशातील विशेष बिकट स्थितीतील आदिवासी समूह आहे. २०१३ साली आलेल्या ‘ स्टॅटिस्टिकल प्रोफाइल ऑफ शेड्यूल्ड ट्राइब्स इन इंडिया ’ या अहवालानुसार या आदिवासींमध्ये साक्षरतेचं प्रमाण फक्त ४२ टक्के आहे.

आता मात्र जमलेला घोळका बेचैन व्हायला लागलाय. त्यामुळे राम अवतार आमच्याशी बोलणं थांबवून त्यांचं काम सुरू करतात. रॉकेलचा स्टोव्ह सुरू केल्यानंतर ते एका बाटलीतलं थोडंसं तेल २०-इंची तव्यात टाकतात. तवा स्टोव्हलाच बसवून टाकलेला आहे. त्यानंतर ते खालच्या खोक्यातून उकडलेल्या नूडल्स या गरमागरम तेलाच टाकतात.

मोटरसायकलचं सीट कोबी आणि कांदा कापण्यासाठी एकदम सोयिस्कर. चिरलेल्या दोन्ही भाज्या तव्यात जाताच त्याचा मस्त सुगंध हवेत पसरतो.

राम अवतार यूट्यूब पाहून स्वयंपाक शिकले. त्या आधी ते भाजी विकायचे. “पण भाजीचा धंद्यात तेजीच नाही. मी माझ्या फोनवर चाउमेन कसं बनवायचं ते एकदा पाहिलं होतं आणि त्यानंतर आपणसुद्धा करून पहावं असं ठरवलं.” ते वर्ष होतं २०१९. तेव्हा जी सुरूवात झाली ते आजही त्यांचा हा नवा छंद जोरात सुरू आहे.

२०२२ साली जेव्हा पारीची त्यांची गाठ पडली तेव्हा ते १० रुपयांना एक चाउमेन बोल विकत होते. “दिवसभरात ७००-८०० रुपये मिळतात.” सगळा खर्च वजा जाता त्यांच्या हातात २००-३०० रुपये पडत असावेत असा त्यांचा अंदाज आहे. ७०० ग्रॅम नूडल्सचं एक पाकिट ३५ रुपयांना मिळतं आणि दिवसभरात त्यांना पाच पाकिटं लागतात. इतर मोठा खर्च म्हणजे स्टोव्हचं रॉकेल, नूडल्ससाठी तेल आणि गाडीसाठी पेट्रोल.

“आमच्याकडे तीन बिघा जमीन आहे पण त्यातनं काहीच निघत नाही,” ते सांगतात. ते त्यांच्या भावांसोबत शेती करतात. घरी खाण्यापुरता गहू, बाजरी आणि मोहरीचं पीक घेतात. राम अवतार आणि त्यांची पत्नी रीना यांना तीन मुली आणि एक मुलगा आहे. सगळ्यात थोरली १० वर्षांची आहे.

२०१५ साली राम अवतार यांनी त्यांची टीव्हीएस मोटरसायकल घेतली. चार वर्षांनी, २०१९ साली त्या गाडीचं रुपांतर फिरत्या चुलीत झालं होतं. बाइकवर दोन्ही बाजूला लटकवलेल्या पिशव्यांमध्ये सगळी रसद ठेवलेली असते. आता ते त्यांची ही फिरती चूल घेऊन दिवसाला १०० किलोमीटर प्रवास करत असल्याचं सांगतात. आणि त्यांचं गिऱ्हाइक म्हणजे सगळी बच्चे कंपनी. “मला हे काम आवडतं. जमेल तोपर्यंत करणार निश्चित.”