अत्याचार झेलते हुए, युद्धों और रक्तपात का सामना करते हुए, हमने अक्सर विश्व शांति को लेकर सवाल उठाए हैं. लेकिन प्रतिस्पर्धा, लालच, प्रतिद्वंद्विता, नफ़रत और हिंसा से संचालित सभ्यताओं को यह सब कैसे नज़र आ सकता है? जहां से हम आते हैं उन जगहों पर हमने इस तरह की संस्कृति नहीं देखी. हम आदिवासियों के पास भी सभ्यता की अपनी समझ है. हमारे यहां ऐसा नहीं होता है कि पढ़े-लिखे लोग रात के वक़्त धीरे से कचरा फैलाकर चले जाएं और एक अनपढ़ व्यक्ति को सुबह इसे साफ़ करना पड़े. हम इसे सभ्यता नहीं मानते और ऐसी किसी सभ्यता का हिस्सा होने से इंकार करते हैं. हम नदी के किनारे शौच नहीं करते. हम समय से पहले ही पेड़ों से फल नहीं तोड़ते. जब होली नज़दीक आती है, तो हम ज़मीन की जुताई बंद कर देते हैं. हम अपनी ज़मीन का दोहन नहीं करते,  धरती से पूरे साल बिना रुके उत्पादन करते जाने की उम्मीद नहीं करते. हम इसे सांस लेने का मौक़ा देते हैं, इसे दोबारा जीवंत होने का समय देते हैं. हम प्रकृति का उतना ही सम्मान करते हैं जितना इंसानी जीवन का करते हैं.

जितेंद्र वसावा की आवाज़ में, देहवली भीली में कविता का पाठ सुनें

प्रतिष्ठा पांड्या की आवाज़ में, अंग्रेज़ी में कविता का पाठ सुनें

इसलिए जंगल से वापस नहीं आए हम

हमारे पुरखों को तुमने
लाक्षागृह में जला दिया
कईयों का अंगूठा काट लिया
कहीं तो भाई-भाई को लड़-मरवाया
कहीं अपने हाथों अपने घर फुंकवाए
तुम्हारी ख़ूनी सभ्यता का ख़तरनाक रूप
साहब,
इसलिए जंगल से वापस नहीं आए हम

पेड़ से पत्ता पक, सहज गिर जाए मिट्टी में
यही मौत का दर्शन है हमारा
हम देवताओं को आसमान में नहीं
महसूस करते हैं निसर्ग के हर अंग में
निर्जीव की कल्पना नहीं है हमारे जीवन में
निसर्ग ही जीवन का स्वर्ग है
अनैसर्गिकता जीवन का नर्क है
स्वतंत्रता हमारे जीवन का धर्म है
तुमने ग़ुलामी की जाल को धर्म कह दिया
तुम्हारी ख़ूनी सभ्यता का ख़तरनाक रूप
साहब,
इसलिए जंगल से वापस नहीं आए हम

भूमिसेना हैं हम साहब
अपने अस्तित्व के लिए
ख़ुद को नहीं बचाते हम
जल, जंगल, ज़मीन, जन, जनावर
अस्तित्व के मूलाधार हैं हमारे
तुमने हमारे पुरखों को
तोप के मुंह से बांध दिया
पेड़ों पर लटकाकर नीचे आग लगाई
पल्टन बनाकर हमारी, हमें ही मरवाया
नैसर्गिक ताक़त को ख़त्म करने
तुमने चोर, लुटेरा, सूअर, बंडखोर
क्या-क्या नहीं कहा हमको
काग़ज़ से भी तुम हम सबको मार सकते हो
तुम्हारी ख़ूनी सभ्यता का ख़तरनाक रूप
साहब,
इसलिए जंगल से वापस नहीं आए हम

तुमने अपने जीवन को बाज़ार बना दिया
पढ़े-लिखों के पास अपनी आंख नहीं रही
साहब तुम्हारी शिक्षा
हमारे अस्तित्व को ही बेच देगी
बाज़ार में खड़ा करेगी हम सबको
सांस्कृतिक सभ्यता के नाम पर तुमने
असभ्यता के बड़े-बड़े पहाड़ बना लिए
हर आदमी एक-दूसरे से नफ़रत करें
यही तुम्हारे नवयुग का निर्माण है?
बंदूक, बारूद से तुम
विश्वशांति स्थापित करना चाहते हो
तुम्हारी ख़ूनी सभ्यता का ख़तरनाक रूप
साहब,
इसलिए जंगल से वापस नहीं आए हम

कविता मूलतः देहवली भीली और हिन्दी में ही लिखी गई थी.

अनुवाद: देवेश

Poem and Text : Jitendra Vasava

జితేంద్ర వాసవ గుజరాత్‌ రాష్ట్రం, నర్మదా జిల్లాలోని మహుపారా గ్రామానికి చెందిన కవి. ఆయన దేహ్వాలీ భీలీ భాషలో రాస్తారు. ఆయన ఆదివాసీ సాహిత్య అకాడమీ (2014) వ్యవస్థాపక అధ్యక్షులు; ఆదివాసీ స్వరాలకు అంకితమైన కవితా పత్రిక లఖారాకు సంపాదకులు. ఈయన ఆదివాసీ మౌఖిక సాహిత్యంపై నాలుగు పుస్తకాలను కూడా ప్రచురించారు. అతని డాక్టరల్ పరిశోధన, నర్మదా జిల్లాలోని భిల్లుల మౌఖిక జానపద కథల సాంస్కృతిక, పౌరాణిక అంశాలపై దృష్టి సారించింది. PARIలో ప్రచురించబడుతున్న అతని కవితలు, పుస్తకంగా రాబోతున్న అతని మొదటి కవితా సంకలనంలోనివి.

Other stories by Jitendra Vasava
Painting : Labani Jangi

లావణి జంగి 2020 PARI ఫెలో. పశ్చిమ బెంగాల్‌లోని నాడియా జిల్లాకు చెందిన స్వయం-బోధిత చిత్రకారిణి. ఆమె కొల్‌కతాలోని సెంటర్ ఫర్ స్టడీస్ ఇన్ సోషల్ సైన్సెస్‌లో లేబర్ మైగ్రేషన్‌పై పిఎచ్‌డి చేస్తున్నారు.

Other stories by Labani Jangi
Editor : Pratishtha Pandya

PARI సృజనాత్మక రచన విభాగానికి నాయకత్వం వహిస్తోన్న ప్రతిష్ఠా పాండ్య PARIలో సీనియర్ సంపాదకురాలు. ఆమె PARIభాషా బృందంలో కూడా సభ్యురాలు, గుజరాతీ కథనాలను అనువదిస్తారు, సంపాదకత్వం వహిస్తారు. ప్రతిష్ఠ గుజరాతీ, ఆంగ్ల భాషలలో కవిత్వాన్ని ప్రచురించిన కవయిత్రి.

Other stories by Pratishtha Pandya
Translator : Devesh

దేవేశ్ కవి, పాత్రికేయుడు, చిత్రనిర్మాత, అనువాదకుడు. ఈయన పీపుల్స్ ఆర్కైవ్ ఆఫ్ రూరల్ ఇండియాలో హిందీ అనువాదాల సంపాదకుడు.

Other stories by Devesh