"ਅੰਮਾ, ਸਕੂਲ ਕਦੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ?" ਮੁਨੀਆ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ। ਸਹਾਰਾ ਵੱਲੋਂ ਜੂਟ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਤਲਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਆਖਰੀ ਦੌਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 0.10 ਏਕੜ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰੁਝੇਵੇਂ ਭਰੇ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ਼ ਮੁਨੀਆ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ।
"ਸਕੂਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਰਹੇ...!" ਛੋਟੀ ਕੁੜੀ ਦੁਬਾਰਾ ਉਹੀ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਸਹਾਰਾ ਦਾ ਹੱਥ ਰੁਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਵੱਲ ਮੁੜਦੀ ਹੋਈ ਆਪਣੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿਚਲੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੋਈ: " ਦੇਖਿਸ਼ ਨਾ ਕੀ ਗਰੂਮ (ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਲੂੰਹਦੀ ਧੁੱਪ ਨਹੀਂ ਦਿੱਸਦੀ? ਅੱਠ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਮੀਂਹ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ਹੈ)।''
"ਫਿਰ ਉਹ ਏਸੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦੇ?" ਮੁਨੀਆ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀ।
"ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ਼ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਹਨ।'' ਸਹਾਰਾ ਦਾ ਸਬਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
" ਬੋਰੋਲੋਕ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਸਕੂਲਾਂ (ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮਾਧਿਅਮ ਸਕੂਲ) ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਇੰਨੇ ਏਸੀ ਕਿਵੇਂ ਹਨ?"
ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਸਹਾਰਾ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਚੁੱਪ ਧਾਰੀ ਮਸ਼ਰੂਫ਼ ਰਹੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦਿਨ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਵਿਚਾਲ਼ੇ ਛੱਡ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਮੁਨੀਆ ਨਾਲ਼ ਘਰ ਮੁੜਨਾ ਪਿਆ। ਇਹ ਵੋਟਿੰਗ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਸਹਾਰਾ ਆਪਣੀ ਅੱਠ ਸਾਲਾ ਬੇਟੀ ਨਾਲ਼ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੂਥ ਵੱਲ ਭੱਜਦੀ ਹੈ।
"ਸਾਨੂੰ ਵੋਟ ਕਿਉਂ ਪਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਅੰਮੀ?" ਮੁਨੀਆ ਦੇ ਸਵਾਲ ਰੁਕੇ ਨਹੀਂ। ਸਹਾਰਾ ਨੂੰ ਪਰ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਕੁਝ ਰਾਹਤ ਮਿਲੀ ਕਿ ਸ਼ੁਕਰ ਸੀ ਉਹਦੇ ਸਵਾਲ ਬਦਲ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।
''ਮੈਂ ਕੱਲ੍ਹ ਟੀਵੀ 'ਤੇ ਸੁਣਿਆ। ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਨੇਤਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਵੋਟਾਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ! ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਂ, ਅੰਮੀ? ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਵੋਟ ਕਿਉਂ ਪਾ ਰਹੇ ਹਾਂ?"
ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੀ ਸਹਾਰਾ ਯਕਦਮ ਅਹਿੱਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੀ ਬੱਚੀ ਵੱਲ ਬਿਟਰ-ਬਿਟਰ ਦੇਖਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਮੁਨੀਆ ਨੂੰ ਉਸ ਯਖ਼ ਕਰ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲ਼ੀ ਨਜ਼ਰ ਦਾ ਮਤਲਬ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਦੜ ਵੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
Indian Election
1. Freebies
Election days make our poverty bare –
Laxmi Bhandar for Muniyaa's mother
Cycle for Muniyya's father.
Free dresses for Muniyya in school.
What does Muniyaa need?
The manifestos never know.
The dilapidated school buildings
now shelter goats.
Rats run amok
on the scaffoldings of factory floors.
Leaders give freebies.
and gobble up our jobs.
2. Language
The leaders play scrabble on the election board.
Time runs fast.
They have a winning concoction at last:
Language sliced into little pieces,
marinated in hatred,
served on platters glazed
for television viewers
and WhatsApp chatters
3. God-crazy
(
Hum e vote dijiye
Hum mandir banayenge
Vote for us
We will build Temples)
I see the gods winning…
gods of a certain religion
partisan gods
gods that live in their houses
gods that don't visit our homes
or roam our streets.
Gods that don't know hunger
or inflation or what it means
to want our daughters’ education.
Don't blame me now
for being blasphemous
or an atheist.
I see all the leaders fighting
this battle over gods –
talking to priests not people.
They visit the temples
not worshiping shanties.
They fight over gods –
their gods versus our gods!
Tomorrow, it will be gods’ victory.
Oh, inflation, starvation, poverty!
Oh, democracy!
ਭਾਰਤ ' ਚ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਆਲਮ
1. ਮੁਫ਼ਤ ਦੇ ਸਮਾਨ
ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਦਿਨੀਂ ਸਾਡੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਬੇਪਰਦਾ
ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ-
ਮੁਨੀਆ ਦੀ ਮਾਂ ਲਈ ਲਕਸ਼ਮੀ ਭੰਡਾਰ
ਮੁਨੀਆ ਦੇ ਪਾਪਾ ਲਈ ਸਾਈਕਲ।
ਮੁਨੀਆ ਲਈ ਸਕੂਲ ਦੀ ਵਰਦੀ।
ਪਰ ਮੁਨੀਆ ਨੂੰ ਕੀ ਚਾਹੀਦੈ?
ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਕੀ ਜਾਣਨ।
ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਖ਼ਸਤਾ-ਹਾਲ ਇਮਾਰਤਾਂ
ਹੁਣ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਨੇ।
ਮਿੱਲਾਂ ਦੇ ਫ਼ਰਸ਼ਾਂ 'ਤੇ
ਚੂਹੇ ਖੇਡਦੇ ਖੇਡਾਂ ਨੇ।
ਨੇਤਾ ਮੁਫ਼ਤ ਦਾ ਸਮਾਨ ਵੰਡਦੇ ਨੇ।
ਸਾਡੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਡਕਾਰ ਕੇ।
2. ਭਾਸ਼ਾ
ਨੇਤਾ ਚੁਣਾਵੀ ਤਿਕੜਮਾਂ ਪਏ ਖੇਡਦੇ ਨੇ।
ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿਓਂ ਖੰਭ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।
ਜਿੱਤ ਦਾ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ ਅਖ਼ੀਰ ਕਿੱਧਣ ਕੰਮ ਆਉਣਾ ਏ:
ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਕਾਤਰਾਂ ਕਰੋ,
ਨਫ਼ਰਤ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋਵੋ,
ਫਿਰ ਲਿਸ਼ਕਾਂ ਮਾਰਦੀ ਥਾਲ਼ੀ 'ਚ ਸਜਾ
ਟੀਵੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ
ਤੇ ਵਟਸੈੱਪ ਚੈਟਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰੋਸੋ।
3. ਦੇਵਤੰਤਰ
ਹਮੇ ਵੋਟ ਦੀਜੀਏ
ਹਮ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏਂਗੇ
ਮੈਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਦਿਆਂ ਦੇਖਦੀ ਆਂ...
ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਧਰਮ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ
ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ
ਦੇਵਤੇ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ
ਦੇਵਤੇ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਘਰੀਂ ਪੈਰ ਨੀਂ ਪਾਉਂਦੇ
ਸਾਡੀਆਂ ਗਲ਼ੀਆਂ 'ਚ ਭਟਕਦੇ ਨਈਂ।
ਦੇਵਤੇ ਜੋ ਭੁੱਖ ਨਈਂ ਜਾਣਦੇ
ਮਹਿੰਗਾਈ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਥਹੁ-ਪਤਾ ਨਈਂ ਰੱਖਦੇ
ਨਈਂ ਜਾਣਦੇ ਸਾਡੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਵੀ।
ਧਰਮਦ੍ਰੋਹੀ ਜਾਂ ਨਾਸਕਿਤ ਆਖ
ਮੈਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਨਾ ਦੇਵੋ।
ਮੈਂ ਹਰ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਬਹਾਨੇ
ਲੜਦਿਆਂ ਦੇਖਦੀ ਹਾਂ-
ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਦੇਖਦੀ ਆਂ।
ਉਹ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਨੇ
ਝੁੱਗੀਆਂ ਨੂੰ ਸੀਸ ਨਈਂ ਨਿਵਾਉਂਦੇ।
ਉਹ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਲੜਦੇ ਨੇ-
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਵਤਾ ਬਨਾਮ ਸਾਡੇ ਦੇਵਤਾ!
ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਵਤਾ ਹੀ ਜਿੱਤਣਗੇ।
ਹਾਏ ਮਹਿੰਗਾਈ, ਭੁੱਖਮਰੀ, ਗ਼ਰੀਬੀ!
ਹਾਏ, ਹਾਈ ਲੋਕਤੰਤਰ!
