মাঠে প্রান্তরে দিনান্ত ঘাম ঝরাচ্ছেন খেতমজুরেরা, কিংবা লবণভাটির কর্মী, হয়তো বা জনাকয় খনিশ্রমিক, অথবা নৌকা বাইতে বাইতেই গান গেয়ে উঠছেন কয়েকজন ধীবর — এ আর এমন আশ্চর্যের কী? সংস্কৃতির ঝুলি হাতড়ে আমরা হামেশাই দেখেছি কঠোর পরিশ্রমের সঙ্গে গানের কেমন নিবিড় সংযোগ রয়েছে, যে গান বিশেষ কিছু পেশা ঘিরে। তা পেশামূলক লোকসংগীতের এই ধারা কিন্তু কৌম নির্বিশেষে বিদ্যমান। কখনও সে গানমালা একত্রে কর্মরত মানুষদের সাহস জোগায়, কখনও বা সে সমন্বয়ের উৎস। কখনও সে কাটায় একঘেয়েমি, কখনও বা সে ঘামরক্ত জল করা যন্ত্রণার উপসম।

১৭০ কিলোমিটার লম্বা কচ্ছ উপসাগর এক দিগন্তবিস্তৃত ইন্টারটাইডাল বা আন্তঃজলোয়ার জোন। অসংখ্য খাঁড়ি, মোহনা ও কাদাময় প্রান্তর মিলেমিশে তৈরি হয়েছে এক অনন্য জৈবতন্ত্র, যা সংখ্যাতীত সামুদ্রিক প্রজাতির প্রজননভূমি। যুগ যুগ ধরে উপকূলবর্তী কচ্ছে মাছ ধরে বেঁচে আছেন বহু মানুষ, অথচ দরিয়ার ঢেউ আর উপকূলীয় উন্নয়ন কার্যক্রমে ভাঙন ধরেছে সেই মৎস্যজীবীদের রুজিরুটিতে। নানান সমস্যার মোকাবিলায় অতিষ্ঠ জেলেরা, এ গানে ফুটে উঠেছে সেসব কথা।

কচ্ছের মৎস্যজীবীদের ইউনিয়ন, বিশেষজ্ঞ তথা অন্যান্য অনেকেই এসকল উন্নয়ন কার্যক্রমের ক্ষতিকারক প্রভাব নিয়ে সরব হয়েছেন। দ্রুতগতিতে সামুদ্রিক জৈববৈচিত্র্য নিঃশেষ হয়ে আসার জন্য টাটা গোষ্ঠীর মুন্দ্রা তাপবিদ্যুৎ কেন্দ্র ও আদানি গোষ্ঠীর মুন্দ্রা বিদ্যুৎ প্রকল্পকে তাঁরা কাঠগোড়ায় তুলেছেন —  জৈববৈচিত্র্যে ধ্বংস হতে থাকায় ক্ষতিগ্রস্ত হচ্ছেন এখানকার মৎস্যজীবীরা। আজকের এই গান অসম্ভব সহজ সরল ভাষায় এসকল মুসিবতের দিকেই ইঙ্গিত করছে।

এই মেহনতিয়া গানটি অপূর্ব ছাঁদে গেয়েছেন মুন্দ্রা তালুকের জুমা বাঘের, তিনি নিজেও একজন মৎস্যজীবী। প্রধান গায়ক তিনিই, তবে পিছনে আরেকদল গাইয়ে বারবার ধুয়ো তুলছেন: হো জামালো (ওহে ধীবরগণ)। এ গানের মনমোহিনী সুর আমাদের পৌঁছে দেয় সুদূর কচ্ছের ভাঙন ধরা উপকূলে।

ভদ্রেসারের জুমা ওয়াঘের-এর কণ্ঠে কচ্ছি লোকগীতিটি শুনুন

કરછી

હો જમાલો રાણે રાણા હો જમાલો (2), હી આય જમાલો લોધીયન જો,
હો જમાલો,જાની જમાલો,
હલો જારી ખણી ધરીયા લોધીયું, હો જમાલો
જમાલો રાણે રાણા હો જમાલો,હી આય જમાલો લોધીયન જો.
હો જમાલો જાની જમાલો, હો જમાલો
હલો જારી ખણી હોડીએ મેં વીયું.
જમાલો રાણે રાણા હો જમાલો,હી આય જમાલો લોધીયન જો.
હો જમાલો જાની જમાલો,
હલો લોધી ભાવર મછી મારીયું, હો જમાલો
જમાલો રાણે રાણા હો જમાલો,હી આય જમાલો લોધીયન જો.
હો જમાલો જાની જમાલો,
હલો મછી મારે બચા પિંઢજા પારીયું, હો જમાલો
જમાલો રાણે રાણા હો જમાલો, હી આય જમાલો લોધીયન જો.
હો જમાલો જાની જમાલો,
હલો પાંજો કંઠો પાં ભચાઈયું, હો જમાલો
જમાલો રાણે રાણા હો જમાલો, હી આય જમાલો લોધીયન જો.(૨)

বাংলা

হো জামালো রাণে রাণা হো জামালো!
আয় তবে ভাই, জোট বেঁধে যাই, এই মেছুয়ার দল,
জাল নিয়ে তাই দরিয়া কাঁপাই, চল্ মেছুয়া চল্,
হো জামালো রাণে রাণা হো জামালো!
জাল নিয়ে আয় নৌকা ভাসাই, জাল নিয়ে চল্ তোরা,
ধরবি কে ভাই মাছমাছালি? ধরব হাজার মোরা!
হো জামালো রাণে রাণা হো জামালো!
জাল নিয়ে আয় নৌকা ভাসাই, চল্ মেছুয়া চল্,
আয় তবে ভাই, জোট বেঁধে যাই, এই মেছুয়ার দল,
হো জামালো রাণে রাণা হো জামালো!
রইল ঘরে মাইয়া যত, রইল রে পোলাপান,
তাদের যতন নিতেই হবে, আন ধরে মাছ আন,
হো জামালো রাণে রাণা হো জামালো!
বন্দর, খেয়া, জাহাজঘাটা — আগলাবে কে তা শুনি?
আগলাব মোরা, আগলাবি তোরা, এইটুকু শুধু জানি,
হো জামালো রাণে রাণা হো জামালো!

গীতিবর্গ : প্রথাগত লোকগীতি

পর্যায় : জমি, জায়গা ও জীবনের গান

গানের ক্রম : ১৩

শিরোনাম : জামালো রাণে রাণা হো জামালো

গীতিকার : দেবল মেহতা

গায়ক : মুন্দ্রা তালুকের ভদ্রেসার গ্রামের জুমা ওয়াঘের

ব্যবহৃত বাদ্যযন্ত্র : ড্রাম, হারমোনিয়াম, ব্যাঞ্জো

রেকর্ডিংয়ের সাল : ২০১২, কেএমভিএস স্টুডিও

কৌম-সঞ্চালিত রেডিও স্টেশন সূরবাণী দ্বারা রেকর্ড করা এই ৩৪১টি গান কচ্ছ মহিলা বিকাশ সংগঠনের (কেএমভিএস) থেকে পেয়েছে পারি। এই সংকলনের অন্যান্য গান শুনতে এই পৃষ্ঠায় যান: রণ-এর সুর: কচ্ছি লোকগীতির আর্কাইভ

প্রীতি সোনি, কেএমভিএস-এর সচিব অরুণা ঢোলকিয়া ও কেএমভিএস-এর প্রজেক্ট সমন্বয়কারী আমাদ সামেজাকে সার্বিক সহায়তা তথা গুজরাতি ভাষায় তর্জমার কাজে সাহায্য করার জন্য ভারতীবেন গোরকে অশেষ ধন্যবাদ।

অনুবাদ: জশুয়া বোধিনেত্র

Series Curator : Pratishtha Pandya

பிரதிஷ்தா பாண்டியா பாரியின் மூத்த ஆசிரியர் ஆவார். இலக்கிய எழுத்துப் பிரிவுக்கு அவர் தலைமை தாங்குகிறார். பாரிபாஷா குழுவில் இருக்கும் அவர், குஜராத்தி மொழிபெயர்ப்பாளராக இருக்கிறார். கவிதை புத்தகம் பிரசுரித்திருக்கும் பிரதிஷ்தா குஜராத்தி மற்றும் ஆங்கில மொழிகளில் பணியாற்றுகிறார்.

Other stories by Pratishtha Pandya
Illustration : Jigyasa Mishra

ஜிக்யாசா மிஸ்ரா பொதுச் சுகாதாரம் மற்றும் சமூக விடுதலை பற்றி தாகூர் குடும்ப அறக்கட்டளையின் மானியம் கொண்டு சேகரிக்கும் பணியைச் செய்கிறார். இந்த கட்டுரையை பொறுத்தவரை எந்தவித கட்டுப்பாட்டையும் தாகூர் குடும்ப அறக்கட்டளை கொண்டிருக்கவில்லை.

Other stories by Jigyasa Mishra
Translator : Joshua Bodhinetra

ஜோஷுவா போதிநெத்ரா, பாரியின் இந்திய மொழிகளுக்கான திட்டமான பாரிபாஷாவின் உள்ளடக்க மேலாளராக இருக்கிறார். கொல்கத்தாவின் ஜாதவ்பூர் பல்கலைக்கழகத்தில் ஒப்பீட்டு இலக்கியத்தில் ஆய்வுப்படிப்பு படித்திருக்கும் அவர், பன்மொழி கவிஞரும், மொழிபெயர்ப்பாளரும், கலை விமர்சகரும், ச்மூக செயற்பாட்டாளரும் ஆவார்.

Other stories by Joshua Bodhinetra