کچھ کیہا تاں ہنیرا جریگا کیویں،
چُپّ ریہا تاں شمع دان کی کہنڑگے

کچھ کہوں گا تو ظلمت کا اندھیرا کاٹ کھائے گا،
خاموش رہوں گا تو روشنی کو کیا منہ دکھاؤں گا؟

سرجیت پاتر (۲۰۲۴-۱۹۴۵) خاموش رہنے والوں میں سے نہیں تھے، بلکہ انہیں یہ بات برے خواب کی طرح ڈراتی تھی کہ وہ زندگی بسر کرنے میں کہیں اتنے مشغول نہ ہو جائیں کہ کوئی گیت لکھے جانے سے پہلے ان کے اندر ہی دم توڑ دے۔ اس لیے، وہ بولتے رہے۔ ان کے کام اکثر ان کی نظموں کے باریک اور چھلنی کر دینے والے الفاظ کو پیچھے چھوڑ دیتے تھے۔ مثلاً، ہندوستان میں بڑھتی فرقہ واریت کے تئیں حکومت کے غفلت بھرے رویہ کی مخالفت میں اپنا احتجاج درج کرانے کے لیے انہوں نے سال ۲۰۱۵ میں پدم شری ایوارڈ واپس کر دیا تھا۔ وہ اپنی نظموں میں پنجاب کی عصری اور اکثر بدامنی سے نبردآزما حقیتوں کو اجاگر کرتے رہے، اور تقسیم سے لے کر بڑھتی انتہا پسندی کے دور تک اور پونجی وادی کاروباریت سے لے کر کسان آندولن تک – ہر موقع پر اپنی آواز بلند کی۔

جالندھر ضلع کے پاتّر کلاں گاؤں کے اس شاعر کے گیت حاشیہ پر زندگی بسر کرتی برادریوں، مزدوروں، کسانوں، عورتوں اور بچوں کی بات کرتے رہے ہیں، اور اس معنی میں لافانی ہیں۔

یہاں پیش کی گئی نظم ’میلہ‘ ان تین زرعی قوانین کے خلاف دہلی میں ہوئے کسان آندولن کے وقت لکھی گئی تھی، جنہیں بعد میں حکومت کو واپس لینا پڑا تھا۔ یہ نظم جمہوریت میں احتجاج اور عدم اتفاق کی آوازوں کا جشن مناتی ہے۔

جینا سنگھ کی آواز میں، پنجابی میں یہ نظم سنیں

ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਕਵਿਤਾ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ
ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰ ਜਾਂਦੀ
ਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਲੋਕ ਤੇ ਸੁਰਲੋਕ ਤੇ ਤ੍ਰੈਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਧਰਤ ਸ਼ਾਮਲ, ਬਿਰਖ, ਪਾਣੀ, ਪੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਹਾਸੇ, ਹੰਝੂ, ਸਾਡੇ ਗੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਈਂ ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ

ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ਰਾਂਗਲਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਲੋਕ—ਮਨ ਦਾ ਸਿਰਜਿਆ ਮਿਥਹਾਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਸਿਦਕ ਸਾਡਾ, ਸਬਰ, ਸਾਡੀ ਆਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ, ਸੁਰਤੀ , ਧੁਨ ਅਤੇ ਅਰਦਾਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਈਂ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਕੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ

ਜੋ ਵਿਛੜੇ ਸਨ ਬਹੁਤ ਚਿਰਾ ਦੇ
ਤੇ ਸਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਸਨ
ਉਹ ਗਏ ਕਿੱਥੇ
ਉਹ ਸਾਡਾ ਹੌਂਸਲਾ, ਅਪਣੱਤ,
ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਾਦਿਲੀ, ਪੌਰਖ, ਗੁਰਾਂ ਦੀ ਓਟ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ

ਭਲ਼ਾ ਮੋਏ ਤੇ ਵਿਛੜੇ ਕੌਣ ਮੇਲੇ
ਕਰੇ ਰਾਜ਼ੀ ਅਸਾਡਾ ਜੀਅ ਤੇ ਜਾਮਾ

ਗੁਰਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਹੋਈ
ਮੋਅਜਜ਼ਾ ਹੋਇਆ
ਉਹ ਸਾਰੇ ਮਿਲ਼ ਪਏ ਆ ਕੇ

ਸੀ ਬਿਰਥਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਜੀਵਨ
ਕਿ ਅੱਜ ਲੱਗਦਾ, ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੁਹੇਲਾ ਹੈ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਵਰਤਮਾਨ, ਅਤੀਤ ਨਾਲ ਭਵਿੱਖ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮ, ਬੁੱਧ, ਜੈਨ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ
ਬੜਾ ਕੁਝ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਹੋਰ ਅਦਿੱਖ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਇਹ ਹੈ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਵੀ , ਸੰਘਰਸ਼ ਵੀ ਪਰ ਜਸ਼ਨ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਰੋਹ ਹੈ ਸਾਡਾ, ਦਰਦ ਸਾਡਾ, ਟਸ਼ਨ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ
ਜੋ ਪੁੱਛੇਗਾ ਕਦੀ ਇਤਿਹਾਸ ਤੈਥੋਂ, ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ
ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਈ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕੌਣ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨੇ

ਨਹੀਂ ਇਹ ਭੀੜ ਨਈਂ ਕੋਈ, ਇਹ ਰੂਹਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਹੈ
ਇਹ ਤੁਰਦੇ ਵਾਕ ਦੇ ਵਿਚ ਅਰਥ ਨੇ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਪੰਗਤ ਹੈ
ਇਹ ਸ਼ੋਭਾ—ਯਾਤਰਾ ਤੋ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਯਾਤਰਾ ਕੋਈ
ਗੁਰਾਂ ਦੀ ਦੀਖਿਆ 'ਤੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਾਫ਼ਿਲਾ ਕੋਈ
ਇਹ ਮੈਂ ਨੂੰ ਛੋੜ ਆਪਾਂ ਤੇ ਅਸੀ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਕੋਈ

ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਮੁੱਦਤਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖੇ ਹੋਏ ਸਬਕ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਫੱਕਰਾਂ ਦੇ ਚੌਦਾਂ ਤਬਕ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ

ਤੁਹਾਨੂੰ ਗੱਲ ਸੁਣਾਉਨਾਂ ਇਕ, ਬੜੀ ਭੋਲੀ ਤੇ ਮਨਮੋਹਣੀ
ਅਸਾਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਕੱਲ੍ਹ ਇਕ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਧੀ ਸੁਹਣੀ
ਤੁਸੀਂ ਜਦ ਮੁੜ ਗਏ ਏਥੋਂ, ਬੜੀ ਬੇਰੌਣਕੀ ਹੋਣੀ

ਬਹੁਤ ਹੋਣੀ ਏ ਟ੍ਰੈਫ਼ਿਕ ਪਰ, ਕੋਈ ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ
ਇਹ ਲੰਗਰ ਛਕ ਰਹੀ ਤੇ ਵੰਡ ਰਹੀ ਪੰਗਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ
ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਦੌੜਦੇ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਇਹ ਰੰਗਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ
ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਕੀ ਕਰਾਂਗੇ

ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨੈਣ ਨਮ ਹੋ ਗਏ
ਇਹ ਕੈਸਾ ਨਿਹੁੰ ਨਵੇਲਾ ਹੈ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਤੁਸੀਂ ਪਰਤੋ ਘਰੀਂ, ਰਾਜ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ,ਹੈ ਇਹ ਦੁਆ ਮੇਰੀ
ਤੁਸੀਂ ਜਿੱਤੋ ਇਹ ਬਾਜ਼ੀ ਸੱਚ ਦੀ, ਹੈ ਇਹ ਦੁਆ ਮੇਰੀ
ਤੁਸੀ ਪਰਤੋ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਲਈ ਨਵੀਂ ਤਕਦੀਰ ਹੋ ਕੇ ਹੁਣ
ਨਵੇਂ ਅਹਿਸਾਸ, ਸੱਜਰੀ ਸੋਚ ਤੇ ਤਦਬੀਰ ਹੋ ਕੇ ਹੁਣ
ਮੁਹੱਬਤ, ਸਾਦਗੀ, ਅਪਣੱਤ ਦੀ ਤਾਸੀਰ ਹੋ ਕੇ ਹੁਣ

ਇਹ ਇੱਛਰਾਂ ਮਾਂ
ਤੇ ਪੁੱਤ ਪੂਰਨ ਦੇ ਮੁੜ ਮਿਲਣੇ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੈ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰ ਜਾਂਦੀ
ਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਲੋਕ ਤੇ ਸੁਰਲੋਕ ਤੇ ਤ੍ਰੈਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨੇ
ਇਹ ਮੇਲਾ ਹੈ

ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਧਰਤ ਸ਼ਾਮਿਲ, ਬਿਰਖ, ਪਾਣੀ, ਪੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਹਾਸੇ, ਹੰਝੂ, ਸਾਡੇ ਗੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ
ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਈਂ ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕੌਣ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ।

میلہ

جہاں تک آنکھیں دیکھ پاتی ہیں، اور جہاں تک نہیں جاتیں،
مجھے لوگ ہی لوگ نظر آتے ہیں جو اس میلہ میں شامل ہیں۔
صرف اس زمین کے نہیں،
بلکہ پوری کائنات اس میں شامل ہے۔
یہ میلہ ہے۔
اس میں مٹی، درخت، ہوا اور پانی،
ہماری ہنسی، ہمارے آنسو
ہمارے گیت شامل ہیں۔
اور تم کہتے ہو تمہیں پتہ ہی نہیں
کہ کون شامل ہے…
اجداد کی سنہری تاریخ،
مٹی میں پیدا ہوئیں لوک کتھائیں، تذکرے اور کہانیاں
ہمارے بھجن، ہمارا صبر، ہماری امیدیں،
ہمارے لفظ، ہمارے گیت،
ہمارے تجربات، ہماری عبادتیں، سب شامل ہیں۔
اور تم کہتے ہو تمہیں پتہ ہی نہیں!
ہر کوئی حیران ہے،
کہاں گیا سب جو ہم نے کھویا۔
ہماری ہمت، ہماری گرمجوشی، ہماری خوشیاں، ہمارا عہد
استاد کی درسوں میں آباد وہ بھروسہ
کھوئے اور زندہ لوگوں کو کون ملا سکتا ہے؟
جسم اور روح کو کون چھڑا سکتا ہے؟
گرو کے رحم و کرم سے ہی تو ایسا ہو سکتا ہے۔
یہ عجوبہ تو دیکھو!
زندگی جو بیکار تھی، اب تک وہ بے مقصد تھی،
اس میں معنی بھر گئے ہیں اور خوبصورت سی نظر آنے لگی ہے۔
یہ میلہ ہے،
جس میں ہمارا ماضی، حال اور ہمارا آنے والا وقت شامل ہے۔
اس میں ہندو، مسلم، بودھ، جین اور سکھ شامل ہیں۔
آنکھوں کے سامنے کتنا کچھ واقع ہو رہا ہے
کتنا کچھ ہے جو نظروں کی پہنچ سے باہر ہے۔
یہ میلہ ہے،
مستی ہے، جدوجہد ہے، اور تہواروں کا جشن ہے۔
یہاں غصہ ہے، درد ہے، اور ٹکراؤ کا کھیل ہے،
وہ سوال بھی یہاں سر اٹھائے کھڑا ہے،
وہی سوال جو تاریخ ایک دن پوچھے گی تم سے۔
اور تم کہتے ہو تمہیں پتہ ہی نہیں
کہ کون شامل ہے!
یہ کوئی بھیڑ نہیں، خوبصورت روحوں کا مجمع ہے۔
ہوا میں تیرتے جملوں کا مطلب، زبان کی زمین پر الفاظ کی کدال ہے۔
یہ سفر ہے، جلوس ہے، لیکن تہواری جلسہ نہیں۔
یہ کارواں ہے
استادوں کا درس پائے شاگردوں کا۔
’میں‘ کو پیچھے چھوڑ
’ہم لوگ‘ کی طرف بڑھتے انسانوں کا۔
اس میں تجربوں کے کتنے سبق ہیں۔
صوفی فقیروں کے چودہ سلسلوں کی دھمک ہے۔
آؤ تمہیں ایک موضوع سناتا ہوں، پیارا سا معصوم قصہ بتاتا ہوں۔
کل دہلی کی بچی ایک کہنے لگی،
یہاں سے جب تم گھر لوٹ جاؤگے،
یہ جگہ ویران ہو جائے گی۔
سڑکوں پر ٹریفک بہت ہوگا، لیکن بھائیچارہ نہ ہوگا۔
لنگر پروستی قطاریں نہ ہوں گی۔
گھر لوٹتے چہروں کی
چمک کھو جائے گی۔
ہم کیا کریں گے پھر؟
یہ سن کر ہماری آنکھیں نم ہو گئیں
کیسا پیار ہے یہ! کیسا میلہ ہے!
دعا ہے اپنے گھروں کو لوٹو، تو ڈھیر ساری خوشیاں لیے لوٹو۔
اس لڑائی میں تمہارے سچ کی جیت ہو۔
تم اس زمین کا نیا نصیب لکھو،
نئے احساس، نظر نئی، نیا اثر لکھو،
محبت، سادگی، اتحاد کی ایک نئی کہانی لکھو۔
دعا ہے مائیں اور بیٹے جلدی ایک ہو جائیں۔
یہ میلہ ہے۔
جہاں تک آنکھیں دیکھ پاتی ہیں، اور جہاں تک نہیں جاتیں،
مجھے لوگ ہی لوگ نظر آتے ہیں، جو اس میلہ میں شامل ہیں۔
صرف اس زمین کے نہیں،
بلکہ پوری کائنات اس میں شامل ہے۔
یہ میلہ ہے۔

مترجم: قمر صدیقی

ہم پاری پر اس نظم کی اشاعت کو ممکن بنانے میں قیمتی تعاون فراہم کرنے کے لیے، ڈاکٹر سرجیت سنگھ اور ریسرچ اسکالر آمین امیتوج کا شکریہ ادا کرتے ہیں۔

مترجم: قمر صدیقی

Editor : PARIBhasha Team

பாரிபாஷா என்பது இந்திய மொழிகளில் கட்டுரைகளை அளிப்பதற்கும் அக்கட்டுரைகளை மொழிபெயர்ப்பதற்குமான எங்களின் தனித்துவமான இந்திய மொழிகள் திட்டம் ஆகும். பாரியின் ஒவ்வொரு கட்டுரையின் பயணத்திலும் மொழிபெயர்ப்பு பிரதானமான பங்கை வகிக்கிறது. ஆசிரியர்கள், மொழிபெயர்ப்பாளர்கள் மற்றும் தன்னார்வலர்கள் கொண்ட எங்களின் குழு, நாட்டின் பலதரப்பட்ட மொழி மற்றும் பண்பாட்டு பரப்புகளை பிரதிநிதித்துவப்படுத்தி அமைக்கப்பட்டிருக்கிறது. கட்டுரைகள், அவற்றின் மாந்தர்களுக்கு மீண்டும் சென்றடைவதையும் அது உறுதிப்படுத்துகிறது.

Other stories by PARIBhasha Team
Illustration : Labani Jangi

லபானி ஜங்கி 2020ம் ஆண்டில் PARI மானியப் பணியில் இணைந்தவர். மேற்கு வங்கத்தின் நாடியா மாவட்டத்தைச் சேர்ந்தவர். சுயாதீன ஓவியர். தொழிலாளர் இடப்பெயர்வுகள் பற்றிய ஆய்வுப்படிப்பை கொல்கத்தாவின் சமூக அறிவியல்களுக்கான கல்வி மையத்தில் படித்துக் கொண்டிருப்பவர்.

Other stories by Labani Jangi
Translator : Qamar Siddique

கமார் சித்திக்கி, பாரியில் உருது மொழிபெயர்ப்பு ஆசிரியராக இருக்கிறார். அவர் தில்லியை சார்ந்த பத்திரிகையாளர் ஆவார்.

Other stories by Qamar Siddique