প্রথাগত বেশভূষা গায়ে এক নারী, সে তরুণী হোক বা প্রৌঢ়া, কাঁখে কলসি, মাথায় চাপানো আরও গোটা দুই ঘড়া — ভারতের গ্রামীণ নারীর কথা ভাবলে যুগ যুগ ধরে এই গতে বাঁধা চিত্রটাই ভেসে ওঠে। ভারতের গাঁয়ে গাঁয়ে যে সব ছবির মতো সাজানো অথবা নেহাতই সাদামাটা কুয়ো ছড়িয়ে ছিটিয়ে আছে, সেগুলো শুধুই পানির উৎস নয়। সই-সহেলির মধুর বন্ধুত্ব থেকে গ্রামের কেচ্ছা-কেলেঙ্কারি, কিংবা জাতপাতের বিষাক্ত বাঁধনে আটকে থাকা জলের মালিকানা — সবই ফুটে ওঠে ইঁদারা ঘিরে।

জীবন দান করে যে কুয়োর পানি, সে-ই আবার শ্বশুরঘরে জ্বলেপুড়ে মরতে থাকা অসংখ্য মেয়ের হাঁফ ছেড়ে বাঁচার স্থান। অথচ নিম্নলিখিত গানে, ইচ্ছের বিরুদ্ধে বিয়ে দেওয়া এক নারীর বেঁচে থাকার সেই শেষ অবলম্বনটুকুও আর রইল না। একমাত্র সই ছিল যে ইঁদারা, সে-ও আজ তার বিরুদ্ধে। মা-বাপের বাড়ির মরদরা তাঁকে শত্রুসম পাষণ্ডদের ঘরে বিয়ে দিয়েছে, কিন্তু মুখ ফুটে তাঁদের বিরুদ্ধে যে নালিশ ঠুকবে, সেকথা শোনার মতোও আর কেউ নেই।

বিয়ে-শাদির আচার-অনুষ্ঠান বিবিধ, তাদের ঘিরে গাওয়া গানগুলিও একেক রঙ্গের — তারই ভিতর জায়গা করে নিয়েছে এমন কিছু বিষাদগীতি যা আদতে শ্বশুরবাড়ির অত্যাচারী পুরুষদের বিরুদ্ধে নারীর অভিযোগ। তেমনই একটি গান এখানে গেয়েছেন অঞ্জর-নিবাসী শংকর বারোট।

অঞ্জর-নিবাসী শঙ্কর বারোটের কণ্ঠে একটি লোকগীতি শুনুন

Gujarati

જીલણ તારા પાણી મને ખારા ઝેર લાગે મને ઝેર ઝેર લાગે
જીલણ તારા પાણી મને ઝેર ઝેર લાગે મને ખારા ઝેર લાગે
દાદો વેરી થયા’તા મને  વેરીયામાં દીધી, મારી ખબરું ન લીધી
જીલણ તારા પાણી મને ઝેર ઝેર લાગે મને ખારા ઝેર લાગે
કાકો મારો વેરી મને  વેરીયામાં દીધી, મારી ખબરું ન લીધી
જીલણ તારા પાણી મને ઝેર ઝેર લાગે મને ખારા ઝેર લાગે
મામો મારો વેરી મને  વેરીયામાં દીધી, મારી ખબરું ન લીધી
જીલણ તારા પાણી મને ઝેર ઝેર લાગે મને ખારા ઝેર લાગે
જીલણ તારા પાણી મને ઝેર ઝેર લાગે મને ખારા ઝેર લાગે

বাংলা

তুঁহার কুঁয়োর নোনতা পানি আমার কাছে বিষ,
বিষের মতন ওই যে পানি।
নোনতা পানি আমার কাছে বিষ। (২)
শত্তুর মোর ঠাকুর্দা সে। বিলিয়ে দিলো আমায় দাদা দুশমনেরই কাছে
নাহ্, কোনওদিন বাসেইনি সে ভালো। নোনতা পানি...নোনতা পানি...
কাকাও সে তো শত্তুর মোর।
বিলিয়ে দিলো আমায় কাকা দুশমনেরই কাছে
নাহ্, কোনওদিন বাসেইনি সে ভালো। নোনতা পানি...নোনতা পানি...
মামাও সে তো শত্তুর মোর।
বিলিয়ে দিলো আমায় মামা দুশমনেরই কাছে
নাহ্, কোনওদিন বাসেইনি সে ভালো। নোনতা পানি...নোনতা পানি...
বিষের মতন ওই যে পানি। নোনতা পানি আমার কাছে বিষ।

PHOTO • Labani Jangi

গীতিবর্গ : প্রথাগত লোকগীতি

পর্যায় : বিবাহ গীতি

গান : ৫

গানের শিরোনাম : জীলন তারা পানি মুনে খারা জের লাগে

গীতিকার : দেবল মেহতা

গায়ক : অঞ্জর-নিবাসী শংকর বারোট

ব্যবহৃত বাদ্যযন্ত্র : হারমোনিয়াম, ড্রাম ও ব্যাঞ্জো

রেকর্ডিয়ের বছর : ২০২১, কেএমভিএস স্টুডিও

কৌম-সঞ্চালিত রেডিও স্টেশন সূরবাণী দ্বারা রেকর্ড করা এই ৩৪১টি গান কচ্ছ মহিলা বিকাশ সংগঠনের (কেএমভিএস) থেকে পেয়েছে পারি।

প্রীতি সোনি, কেএমভিএস-এর সচিব অরুণা ঢোলকিয়া ও কেএমভিএস-এর প্রজেক্ট সমন্বয়কারী আমাদ সামেজাকে সার্বিক সহায়তা তথা গুজরাতি ভাষায় তর্জমার কাজে সাহায্য করার জন্য ভারতীবেন গোরকে অশেষ ধন্যবাদ।

অনুবাদ: জশুয়া বোধিনেত্র

Pratishtha Pandya

பிரதிஷ்தா பாண்டியா பாரியின் மூத்த ஆசிரியர் ஆவார். இலக்கிய எழுத்துப் பிரிவுக்கு அவர் தலைமை தாங்குகிறார். பாரிபாஷா குழுவில் இருக்கும் அவர், குஜராத்தி மொழிபெயர்ப்பாளராக இருக்கிறார். கவிதை புத்தகம் பிரசுரித்திருக்கும் பிரதிஷ்தா குஜராத்தி மற்றும் ஆங்கில மொழிகளில் பணியாற்றுகிறார்.

Other stories by Pratishtha Pandya
Illustration : Labani Jangi

லபானி ஜங்கி 2020ம் ஆண்டில் PARI மானியப் பணியில் இணைந்தவர். மேற்கு வங்கத்தின் நாடியா மாவட்டத்தைச் சேர்ந்தவர். சுயாதீன ஓவியர். தொழிலாளர் இடப்பெயர்வுகள் பற்றிய ஆய்வுப்படிப்பை கொல்கத்தாவின் சமூக அறிவியல்களுக்கான கல்வி மையத்தில் படித்துக் கொண்டிருப்பவர்.

Other stories by Labani Jangi
Translator : Joshua Bodhinetra

ஜோஷுவா போதிநெத்ரா, பாரியின் இந்திய மொழிகளுக்கான திட்டமான பாரிபாஷாவின் உள்ளடக்க மேலாளராக இருக்கிறார். கொல்கத்தாவின் ஜாதவ்பூர் பல்கலைக்கழகத்தில் ஒப்பீட்டு இலக்கியத்தில் ஆய்வுப்படிப்பு படித்திருக்கும் அவர், பன்மொழி கவிஞரும், மொழிபெயர்ப்பாளரும், கலை விமர்சகரும், ச்மூக செயற்பாட்டாளரும் ஆவார்.

Other stories by Joshua Bodhinetra