ভালোবাসার মানুষটা আজ কাছে না থাকলেও আছে অন্তরে বিরাজ করে। মেয়েটি তার জন্য সাত সমুদ্র তেরো নদী পার হতে রাজি। মনে একটাই সাধ — প্রেমিক যেন সর্বদা তার পাশেই থাকে। এই গান আদতে প্রেমের দোহাই:

કુંજલ ન માર વીરા કુંજલ ન માર , હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર
মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জ যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই

মেয়েটি চায় প্রেমিকপ্রবর যেন তাকে ভুলে না যায় কভু। সে যন্ত্রণা তো কুঞ্জল হত্যার মতোই নিষ্ঠুর। শীত পড়লেই সুদূর সাইবেরিয়া থেকে কচ্ছের রুখাশুখা তৃণভূমিতে উড়ে আসে যে পৌষালী সারস বা ডেমোজিল ক্রেন, যার স্থানীয় নাম কুঞ্জল বা কুঞ্জ। কচ্ছি লোকসংস্কৃতির দুনিয়ায় এই বিহঙ্গ খুবই চেনা, অপার ভালোবাসা ও ইবাদতের পাত্র — তাই কুঞ্জপাখির অবয়বে যেন নিজেকেই দেখতে পায় মেয়েটি। সই, পরাণবন্ধু ও পরামর্শদাতার বেশে খুব সহজেই নারীমহলের চৌকাঠ ডিঙোয় সারস। তারপর অনায়াসেই নায়িকার সত্তা ও খোয়াবের উপমা হয়ে দাঁড়ায়।

প্রেমিকের কাছে খানিক গয়নাগাঁটির বায়না জুড়েছে মেয়েটি: অবিলম্বে তাকে নাকছাবি, চন্দ্রহার, একজোড়া নূপুর, টিকলি ও আংটি এনে দিতে হবে, আর তাদের রতিমিলনের উদযাপনে যেন প্রতিটা গয়নার গায়ে একজোড়া কুঞ্জ পাখি খোদাই করা থাকে। পারি’র এই সিরিজে ‘পক্ষীবিষয়ক’ যে কয়টি লোকগীতি আছে, এটি তার অন্যতম। সুরের পরতে এই গানকে আরও মায়াময় করে তুলেছেন মুন্দ্রা তালুকের জুমা ওয়াঘের।

ভদ্রেসারের জুমা ওয়াঘেরের কণ্ঠে লোকগীতিটি শুনুন

કરછી

કુંજલ ન માર વીરા કુંજલ ન માર, હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર
કડલાર રે ઘડાય દે વીરા કડલા ઘડાય દે, કાભીયે જે જોડ તે કુંજ કે વીરાય
કુંજલ ન માર વીરા કુંજલ ન માર, હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર
મુઠીયા રે ઘડાય દે વીરા મુઠીયા રે ઘડાય, બગલીયે જે જોડ તે કુંજ કે વીરાય
કુંજલ ન માર વીરા કુંજલ ન માર, હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર
હારલો ઘડાય દે વીરા હારલો ઘડાય, દાણીએ જે જોડ તે કુંજ કે વીરાય
ન માર વીરા કુંજલ ન માર, હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર
નથડી ઘડાય દે વીરા નથડી ઘડાય, ટીલડી જી જોડ તે કુંજ કે વીરાય
કુંજલ ન માર વીરા કુંજલ ન માર, હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર
કુંજલ ન માર વીરા કુંજલ ન માર, હી કુંજલ વેધી દરિયા પાર

বাংলা

মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জ যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই।
একজোড়া দে কডলা আমায়, দে রে নূপুর-তোড়া,
তাহার গায়ে নকশা কেটে কুঞ্জ দে রে জোড়া।
মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জল যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই।
বানিয়ে দে রে মুঠিয়া আমায়, দে রে আঙুল ভরে,
কুঞ্জ-পাখির নকশা কেটে চুড়-চুড়ি দে মোরে।
মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জ যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই।
একখানা হার বানিয়ে দে তুই, গলাটা মোর ফাঁকা,
হারের গায়ে থাকে যেন কুঞ্জ যুগল আঁকা।
মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জল যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই।
নাকখানি মোর বড্ড ফাঁকা, নথণি এনে দে রে,
তিলড়ি দিয়ে দিস লো আমার কপালখানি ভরে,
খোদাই করে দিস রে নাগর কুঞ্জল দুই জোড়া,
গয়না সবই থাকে যেন সারস দিয়ে ভরা।
মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জ যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই।
মারিস না রে, মারিস না রে সারসটারে তুই — কুঞ্জল যাবে সাগরপারে দূর বিদেশের ভুঁই।

PHOTO • Priyanka Borar

গীতিবর্গ : প্রথাগত লোকগীতি

পর্যায় : প্রেম ও বিরহ

ক্রম : ১২

গানের শিরোনাম : কুঞ্জল না মার ভীর কুঞ্জল না মার

গীতিকার : দেবল মেহতা

গায়ক : মুন্দ্রা তালুকের ভদ্রেসার গ্রামের জুমা ওয়াঘের

ব্যবহৃত বাদ্যযন্ত্র : ড্রাম, হারমোনিয়াম, ব্যাঞ্জো

রেকর্ডিংয়ের সাল : ২০১২, কেএমভিএস স্টুডিও

কৌম-সঞ্চালিত রেডিও স্টেশন সূরবাণী দ্বারা রেকর্ড করা এই ৩৪১টি গান কচ্ছ মহিলা বিকাশ সংগঠনের (কেএমভিএস) থেকে পেয়েছে পারি। এই সংকলনের অন্যান্য গান শুনতে দেখুন: রণ-এর সুর: কচ্ছি লোকগীতির আর্কাইভ

প্রীতি সোনি, কেএমভিএস-এর সচিব অরুণা ঢোলকিয়া ও কেএমভিএস-এর প্রজেক্ট সমন্বয়কারী আমাদ সামেজাকে সার্বিক সহায়তা তথা গুজরাতি ভাষায় তর্জমার কাজে সাহায্য করার জন্য ভারতীবেন গোরকে অশেষ ধন্যবাদ।

অনুবাদ: জশুয়া বোধিনেত্র

Series Curator : Pratishtha Pandya

பிரதிஷ்தா பாண்டியா பாரியின் மூத்த ஆசிரியர் ஆவார். இலக்கிய எழுத்துப் பிரிவுக்கு அவர் தலைமை தாங்குகிறார். பாரிபாஷா குழுவில் இருக்கும் அவர், குஜராத்தி மொழிபெயர்ப்பாளராக இருக்கிறார். கவிதை புத்தகம் பிரசுரித்திருக்கும் பிரதிஷ்தா குஜராத்தி மற்றும் ஆங்கில மொழிகளில் பணியாற்றுகிறார்.

Other stories by Pratishtha Pandya
Illustration : Priyanka Borar

ப்ரியங்கா போரர், தொழில்நுட்பத்தில் பல விதமான முயற்சிகள் செய்வதன் மூலம் புதிய அர்த்தங்களையும் வெளிப்பாடுகளையும் கண்டடையும் நவீன ஊடக கலைஞர். கற்றுக் கொள்ளும் நோக்கிலும் விளையாட்டாகவும் அவர் அனுபவங்களை வடிவங்களாக்குகிறார், அதே நேரம் பாரம்பரியமான தாள்களிலும் பேனாவிலும் அவரால் எளிதாக செயல்பட முடியும்.

Other stories by Priyanka Borar
Translator : Joshua Bodhinetra

ஜோஷுவா போதிநெத்ரா, பாரியின் இந்திய மொழிகளுக்கான திட்டமான பாரிபாஷாவின் உள்ளடக்க மேலாளராக இருக்கிறார். கொல்கத்தாவின் ஜாதவ்பூர் பல்கலைக்கழகத்தில் ஒப்பீட்டு இலக்கியத்தில் ஆய்வுப்படிப்பு படித்திருக்கும் அவர், பன்மொழி கவிஞரும், மொழிபெயர்ப்பாளரும், கலை விமர்சகரும், ச்மூக செயற்பாட்டாளரும் ஆவார்.

Other stories by Joshua Bodhinetra