मराठवाड्याचं अशांत पाणी हाडं करतंय खिळखिळी

नांदेड जिल्ह्याच्या माहूर तालुक्यातल्या सावरखेडमध्ये फारसं कुणी खळखळून हसत नाही. अनोळखी कुणाशी बोलताना ते त्यांचं तोंड फारसं उघडत नाहीत. “आम्हालाच कसनुसं होतं,” रामेश्वर जाधव सांगतो. तो बोलतो तेव्हा लक्षात येतं की त्याचे सगळे दात किडलेत आणि बेढब झालेत. दातांचा रंगही पिवळा किंवा गडद विटकरी झाला आहे.

२२ वर्षांचा रामेश्वर शेतमजूर आहे. ५०० वस्तीच्या सावरखेडमध्ये अशी अडचण असणारा तो एकटाच नाहीये. जवळ जवळ प्रत्येकच मोठ्या माणसाचे दात कमी जास्त खराब झालेत. गावातल्या अरुंद गल्लीबोळातनं किंवा शेताकडे जाणारे बरेच जण लंगडतायत किंवा पाठीतनं कायमचेच वाकलेत. जे चालू शकतायत त्यांना बऱ्याचदा मध्ये थांबावं लागतंय. असं वाटतंय की हे अख्खं गाव एका वेगळ्याच संथ गती काळात गेलंय.

आणि हे सगळं झालंय ते जमिनीच्या पोटातल्या, गावकऱ्यांच्या पावलाखाली दडलेल्या एका गोष्टीमुळेः इथल्या भूजलामध्ये फ्लुरॉइड आहे. हे रसायन माती, दगड आणि भूजलामध्ये नैसर्गिकरित्या आढळतं. पण त्याचं प्रमाण जर का जास्त असेल तर मात्र त्याचे अतिशय घातक परिणाम होतात. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या मते एका लिटरमागे १.५ मिलीग्रॅमपेक्षा जास्त फ्लुरॉइड असेल तर ते मानवी वापरासाठी धोक्याचं आहे. २०१२-१३ मध्ये जेव्हा भूजल सर्वेक्षण विभागाने पाण्याची तपासणी केली तेव्हा सावरखेडमध्ये हे प्रमाण ९.५ मिलीग्रॅम इतकं होतं.

“पाण्यामध्ये फ्लुरॉइडचं प्रमाण किती आहे यावर फ्लुरोसिस अवलंबून असतो, त्यामुळे त्याचा प्रभावही वेगवेगळा असतो,” नांदेडचे डॉ. आशीष अर्धापूरकर सांगतात. एकदा हानी सुरू झाली की ती काही थांबवता येत नाही. “लहान मुलं मात्र यापासून वाचतात. त्यांना अक्कलदाढा आल्यानंतरच दातांचा फ्लुरोसिस होऊ शकतो आणि हाडांची वाढ झाल्यानंतर सांगाड्याचा, म्हणजेच वयाच्या सहा वर्षानंतर.”

“अगदी सुरुवातीच्या काळात फ्लुरोसिसला आळा घालता येतो,” लातूर शहरातले विख्यात दंतरोगतज्ज्ञ, सतीश बिराजदार माहिती देतात. “नाही तर मग त्याचे परिणाम दीर्घकाळ टिकणारे आहेत. लोकांना कायमचं अपंगत्व येतं, त्यांचे दात खराब होतात. शरीराची प्रतिकार शक्ती कमी होते आणि एकूणच आजारांचा मुकाबला करण्याची शरीराची क्षमता कमी होत असल्याने इतर आजारांचाही तुम्हाला धोका निर्माण होतो.”

पण सावरखेडच्या रहिवाशांना किती तरी काळ हे माहितच नव्हतं. २००६ पर्यंत शासनातर्फे विहिरीजवळ एक नळ बसवला गेला, तोपर्यंत लोक हेच दूषित पाणी पीत होते. ही विहीर गावापासून एक किमी लांब आहे आणि आजही गावच्या पिण्याची पाण्याची गरज भागवण्यासाठी कमी पडते आहे. हापसा किंवा हातपंप मात्र अगदी प्रत्येक घराच्या दारात आहेत. “आम्हाला कल्पना होती की आम्ही [हापशाचं] जे पाणी पितोय ते शुद्ध नाहीये. पण ते इतकं धोकादायक आहे हे काही आम्हाला कोणी सांगितलं नव्हतं. आणि जेव्हा पाण्याची इतकी निकड असते तेव्हा जे मिळतंय ते प्यावंच लागतं,” ५५ वर्षांचे शेतकरी आणि शेतमजुरी करणारे मधुकर जाधव सांगतात.

मात्र याबद्दल जरा कुठे माहिती व्हायला लागली तोपर्यंत मधुकर जाधवांच्या बहिणीसाठी अनुसया राठोड यांच्यासाठी (सुरुवातीच्या फोटोमध्ये) मात्र फार उशीर झाला होता. “सुरुवातीला गुडघे दुखायला लागले [अंदाजे ३० वर्षं झाली],” त्या सांगतात. त्यांचा एकही दात शिल्लक नाही. “मग सगळं अंग दुखायला लागलं. मग माझी हाडंच वेडीवाकडी झाली, त्यांचा आकारच बदलला, अगदी पांगळी झाले मी.”

जेव्हा सांधे दुखायला लागले तेव्हा त्याचा संबंध आपण पितोय त्या पाण्याशी आहे असं काही त्यांच्या घरच्या कुणाच्या मनात आलं नाही. “आम्हाला वाटलं साधंच दुखणं असेल,” मधुकर सांगतात. “पण नंतर जसजसं त्रास जास्तच वाढू लागला तसं आम्ही तिला यवतमाळ, नांदेड आणि किनवटच्या किती तरी डॉक्टरांना दाखवलं. मी तब्बल एक लाखाच्या वर खर्च केला असेल, अगदी नातेवाईक आणि मित्रमंडळींकडून कर्जाने पैसे काढले. पण कुठलेच उपाय चालले नाहीत आणि अजून खर्च करण्याची माझी काही ऐपत नव्हती. मग मात्र आम्ही उपचार करणं सोडून दिलं...”

आता पन्नाशीत असलेल्या अनुसया स्वतःच्या पायावर उभंदेखील राहू शकत नाहीत. त्यांचे पाय एकमेकांत अडकून राहत असल्यामुळे त्यांना इकडून तिकडे जायचं असेल तर हातांचा वापर करावा लागतो. गेली १० वर्षं त्यांची स्थिती अशीच आहे. “मी माझ्या कुटुंबाला भार झालीये,” त्या म्हणतात. “मी माझ्या भावापाशी राहते, तो माझी काळजी घेतो. पण मला खरंच फार अपराधी वाटतं की मी त्याच्यासाठी किंवा त्याच्या कुटुंबासाठी फार काही करू शकत नाही.”

मधुकरभाऊंनाही जाणवतं की गेल्या काही वर्षांत त्यांना आधीइतकं काम होत नाही. “मी रानात तासभर काम केलं तर मला अर्धा तास आराम करावा लागतो. माझी पाठ फार दुखते,” ते सांगतात. “अगदी साधं लघवीला जरी जायचं तरी कष्ट पडतात. शरीर कडक झालंय अगदी.” मधुकर त्यांच्या सहा एकर रानात कापूस, तूर आणि ज्वारी घेतात. ते शेतमजूर म्हणूनही काम करतात. “एरवी मजुराला जेवढी मजुरी मिळते [सुमारे दिवसाला २५० रुपये]तेवढी मला कुणीच देत नाहीत. तुमची किंमत अशी कमी होत जाताना पाहणं फार क्लेशकारक आहे.”

पंकज महालेंच्या घरच्यांनीही खूप उपाय करून पाहिले पण सहा महिन्यापूर्वी त्यांच्या वडलांचं निधन झालं. “त्यांना हाडांचा फ्लुरोसिस झाला होता,” ३४ वर्षीय पंकज सांगतो. “ते कंबरेतून वाकले होते. आम्ही त्यांना हाडाच्या डॉक्टरांकडे घेऊन गेलो, नांदेडमध्ये, अगदी नागपूरलाही घेऊन गेलो. पण त्यांनी सांगितलं की माझ्या वडलांची हाडं इतकी ठिसूळ झाली आहेत की साधा धक्का जरी लागला तरी ते मोडून पडतील. त्यांना कॅल्शियमची औषधं दिली होती, ज्याचा महिन्याचा खर्च होता ३००० रुपये. त्यांना वेगवेगळ्या डॉक्टरांकडे नेता यावं म्हणून आम्ही एक खाजगी कार भाड्याने घेतली होती. ते गेले तोपर्यंत लाखो रुपये खर्च झाले असतील. जिल्हा प्रशासनाने मात्र कसलाही मोफत उपचार पुरवला नाही.”

स्थानिक पत्रकार धर्मराज हल्याळे यांनी या संकटाचा फार जवळून मागोवा घेतला आहे. ते सांगतात की २००६ मध्ये सावरखेडमध्ये नळजोड आला मात्र चार वर्षं हा नळ नीट कामच करत नव्हता. “वीजच नसायची,” ते सांगतात. “मग पंप काम करायचा नाही. मी जिल्हाधिकारी आणि राज्य सरकारला याबाबत लिहिलं होतं. मी महिनाभर पाठपुरावा केला, अखेर २०१० मध्ये तो दुरुस्त करण्यात आला.” हल्याळेंनी संपूर्ण राज्यात काय परिस्थिती आहे याबाबत माहितीच्या अधिकाराखाली एक अर्जही दाखल केला होता. त्यात [एकूण ३६ जिल्ह्यांपैकी] २५ जिल्ह्यांमध्ये जलस्रोतांमध्ये वेगवेगळ्या प्रमाणात फ्लुरॉइड असल्याचं निदर्शनास आलं.