“ਇਹ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ,” ਰੇਖਾ ਬੇਨ ਵਾਘੇਲਾ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕੁਰਾਹਟ ਨਾਲ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮੋਟਾ ਟਿੰਬਲਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਖੱਡੀ ਤੇ ਬੈਠੇ ਇਕਹਿਰਾ ਇਕਤ ਪਟੋਲੂ ਬੁਣ ਰਹੇ ਹਨ। “ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਫਿਰਕੀ ਵਿੱਚ ਇਕਹਿਰਾ ਧਾਗਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਧਾਗਾ ਫਿਰਕੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਾਂ,” ਰੇਖਾ ਬੇਨ ਪਟੋਲਾ ਬੁਣਨ ਦੀ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਪੇਟੇ ਲਈ ਫਿਰਕੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਖੱਡੀ ਤੇ ਤਾਣਾ ਤਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਸੁਰੇਂਦਰਨਗਰ ਜਿਲੇ ਦੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵੰਕਰਵਾਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ, ਸਿਲਕ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾੜ੍ਹੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਟੋਲੂ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਰ ਉਮਰ ਦੇ ਚਾਲੀਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੇਖਾ ਬੇਨ ਲਿੰਬੜੀ ਤਾਲੁਕਾ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲੀ ਦਲਿਤ ਔਰਤ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਇਕਹਿਰੀ ਅਤੇ ਦੂਹਰੀ ਇਕਤ ਪਟੋਲਾ ਬੁਣ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। (ਦੇਖੋ: ਪਟੋਲੇ ਦੀ ਤਾਣੀ ਨੇ ਸੁਲਝਾਈ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਹੱਥੋਂ ਉਲਝੀ ਰੇਖਾ ਬੇਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ )
ਸੁਰੇਂਦਰਨਗਰ ਵਿੱਚ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਟੋਲਾ ਨੂੰ ਝਾਲਾਵਾੜ੍ਹੀ ਪਟੋਲਾ ਕਹਿ ਕੇ ਵੀ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਟਨ ਵਿੱਚ ਬੁਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਟੋਲਾ ਨਾਲੋਂ ਸਸਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਝਾਲਾਵਾੜ ਦੇ ਵਨਕਾਰ (ਬੁਣਕਰ) ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਕਹਿਰੇ ਇਕਤ ਪਟੋਲਾ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੂਹਰਾ ਇਕਤ ਵੀ ਬੁਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। “ਇਕਹਿਰੇ ਇਕਤ ਵਿੱਚ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਸਿਰਫ਼ ਪੇਟੇ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਦੂਹਰੇ ਇਕਤ ਵਿੱਚ ਤਾਣੇ ਅਤੇ ਪੇਟੇ ਦੋਵਾਂ ਤੇ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,” ਰੇਖਾ ਬੇਨ ਦੋਵੇਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪਟੋਲਾ ਦਾ ਅੰਤਰ ਸਮਝਾਉਂਦਿਆਂ ਦੱਸਦੇ ਹਨ।
ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਹੀ ਪੂਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਰੇਖਾ ਬੇਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। “ਇਕਹਿਰੇ ਇਕਤ ਪਟੋਲੂ ਵਿੱਚ 3500 ਪੇਟੇ ਦੇ ਧਾਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 13750 ਤਾਣੇ ਦੇ ਧਾਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਦੂਹਰੇ ਇਕਤ ਵਿੱਚ ਤਾਣੇ ਦੇ 2220 ਅਤੇ ਪੇਟੇ ਦੇ 9870 ਧਾਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ,” ਉਹ ਪੇਟੇ ਦੇ ਧਾਗੇ ਵਾਲੀ ਫਿਰਕੀ ਨੂੰ ਸ਼ਟਲ ਵਿੱਚੋਂ ਟਪਾਉਂਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਫਿਰਕੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ 55 ਸਾਲਾ ਗੰਗਾ ਬੇਨ ਪਰਮਾਰ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਤੈਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। “ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਲੱਕੜ ਦੀ ਚਰਖੀ ਤੇ ਧਾਗੇ ਦਾ ਲੱਛਾ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਫਿਰ ਚਰਖੇ ਨਾਲ ਫਿਰਕੀ ਤੇ ਧਾਗਾ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ,” ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿੰਬੜੀ ਘਗਰੇਟਿਆ ਪਿੰਡ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਦੱਸਿਆ।
“ਕਿੱਥੇ ਗਵਾਚ ਗਏ?” ਰੇਖਾ ਬੇਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਸਾਡੀ ਪਟੋਲਾ ਧਾਗਿਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਵੱਲ ਦੁਬਾਰਾ ਖਿੱਚ ਲਿਆਈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜੋ ਰੇਖਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਵਾਰੀ ਸਮਝਾ ਚੁੱਕੇ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਕਾਪੀ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਗੱਡਿਆਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਬੁਣਾਈ ਛੱਡ ਕੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਜਾਵਾਂ।
ਮੈਂ ਬੜੀ ਹੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੋਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਕੰਮ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹਫ਼ਤੇ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਬੁਣਕਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਕਾਮੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬੁਣਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਰੇਸ਼ਮੀ ਧਾਗੇ ਦੇ ਲੱਛੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਖਤਮ 252 ਇੰਚ ਲੰਬੀ ਪਟੋਲਾ ਸਾਡੀ ਵਿੱਚ ਆਖਰੀ ਧਾਗਾ ਜਾਂ ਤੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
“ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਦਮ ਤੇ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਗਲਤੀ ਵੀ ਸਾਰੇ ਪਟੋਲੂ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ,” ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ।
ਤਰਜਮਾ: ਨਵਨੀਤ ਕੌਰ ਧਾਲੀਵਾਲ