पुरान भगवान, नया मंदिर, घमंडी राजा आउर घर-बार आ रोटी खातिर तरस रहल जनता. ई सभ आज से कोई 123 बरिस पहिले लिखल कविता के हिस्सा रहे. बाकिर ओह घरिया एगो साधु भी रहे, जेकरा में सांच बोले के हिम्मत रहे, आपन अंजाम के परवाह कइले बिना राजा से सवाल करत रहे. आउर एगो अइसन कवि भी रहे, जेकर कविता व्यापक और दूरदर्शी सोच वाला रहे. और ऊ रहस रवींद्रनाथ टैगोर. उनकर मौजूदा कविता आजो ओतने प्रासंगिक बा, जेतना सैंकड़न बरिस पहिले रहे.
रविंद्रनाथ टैगोर के कविता संग्रह ‘कहिनी’ से एगो कविता दीनोदान प्रस्तुत बा. दीनोदान एगो अइसन साम्राज्य में आम लोग के बदहाली बयान करत बा, जे पौराणिक बा कि ना, ई त नइखे पता. बाकिर ओकर नियम-कायदा मानवता से बहुते दूर बा.
आज देस के जइसन परेसान कर देवे वाला सांस्कृतिक, सामाजिक आउर राजनीतिक हालात बा, ओकरा से साफ पता चल रहल बा कि कविता आज के समय में फेरु प्रासंगिक हो उठल बा.
দীনদান
নিবেদিল রাজভৃত্য, “মহারাজ, বহু অনুনয়ে
সাধুশ্রেষ্ঠ নরোত্তম তোমার সোনার দেবালয়ে
না লয়ে আশ্রয় আজি পথপ্রান্তে তরুচ্ছায়াতলে
করিছেন নাম-সংকীর্তন। ভক্তবৃন্দ দলে দলে
ঘেরি তাঁরে দরদর-উদ্বেলিত আনন্দধারায়
ধৌত ধন্য করিছেন ধরণীর ধূলি। শূন্যপ্রায়
দেবাঙ্গন; ভৃঙ্গ যথা স্বর্ণময় মধুভাণ্ড ফেলি
সহসা কমলগন্ধে মত্ত হয়ে দ্রুত পক্ষ মেলি
ছুটে যায় গুঞ্জরিয়া উন্মীলিত পদ্ম-উপবনে
উন্মুখ পিপাসাভরে, সেইমতো নরনারীগণে
সোনার দেউল-পানে না তাকায়ে চলিয়াছে ছুটি
যেথায় পথের প্রান্তে ভক্তের হৃদয়পদ্ম ফুটি
বিতরিছে স্বর্গের সৌরভ। রত্নবেদিকার ’পরে
একা দেব রিক্ত দেবালয়ে।”
শুনি রাজা ক্ষোভভরে
সিংহাসন হতে নামি গেলা চলি যেথা তরুচ্ছায়ে
সাধু বসি তৃণাসনে। কহিলেন নমি তাঁর পায়ে,
“হেরো প্রভু, স্বর্ণশীর্ষ নৃপতিনির্মিত নিকেতন
অভ্রভেদী দেবালয়, তারে কেন করিয়া বর্জন
দেবতার স্তবগান গাহিতেছ পথপ্রান্তে বসে?”
“সে মন্দিরে দেব নাই” কহে সাধু।
রাজা কহে রোষে,
“দেব নাই! হে সন্ন্যাসী, নাস্তিকের মতো কথা কহ।
রত্নসিংহাসন ’পরে দীপিতেছে রতনবিগ্রহ—
শূন্য তাহা?”
“শূন্য নয়, রাজদম্ভে পূর্ণ” সাধু কহে,
“আপনায় স্থাপিয়াছ, জগতের দেবতারে নহে।”
ভ্রূ কুঞ্চিয়া কহে রাজা, “বিংশ লক্ষ স্বর্ণমুদ্রা দিয়া
রচিয়াছি অনিন্দিত যে মন্দির, অম্বর ভেদিয়া
পূজামন্ত্রে নিবেদিয়া দেবতারে করিয়াছি দান,
তুমি কহ সে মন্দিরে দেবতার নাহি কোনো স্থান!”
শান্ত মুখে কহে সাধু, “যে বৎসর বহ্নিদাহে দীন
বিংশতি সহস্র প্রজা গৃহহীন অন্নবস্ত্রহীন
দাঁড়াইল দ্বারে তব, কেঁদে গেল ব্যর্থ প্রার্থনায়
অরণ্যে, গুহার গর্ভে, পথপ্রান্তে তরুর ছায়ায়,
অশ্বত্থবিদীর্ণ জীর্ণ মন্দিরপ্রাঙ্গণে, সে বৎসর
বিংশ লক্ষ মুদ্রা দিয়া রচি তব স্বর্ণদীপ্ত ঘর
দেবতারে সমর্পিলে। সে দিন কহিলা ভগবান —
“আমার অনাদি ঘরে অগণ্য আলোক দীপ্যমান
অনন্তনীলিমা-মাঝে; মোর ঘরে ভিত্তি চিরন্তন
সত্য, শান্তি, দয়া, প্রেম। দীনশক্তি যে ক্ষুদ্র কৃপণ
নাহি পারে গৃহ দিতে গৃহহীন নিজ প্রজাগণে
সে আমারে গৃহ করে দান! “চলি গেলা সেই ক্ষণে
পথপ্রান্তে তরুতলে দীনসাথে দীনের আশ্রয়।
অগাধ সমুদ্র-মাঝে স্ফীত ফেন যথা শূন্যময়
তেমনি পরম শূন্য তোমার মন্দির বিশ্বতলে,
স্বর্ণ আর দর্পের বুদ্বুদ্!”
রাজা জ্বলি রোষানলে,
কহিলেন, “রে ভণ্ড পামর, মোর রাজ্য ত্যাগ করে
এ মুহূর্তে চলি যাও।”
সন্ন্যাসী কহিলা শান্ত স্বরে,
“ভক্তবৎসলেরে তুমি যেথায় পাঠালে নির্বাসনে
সেইখানে, মহারাজ, নির্বাসিত করো ভক্তজনে।”
Destitute Donation
Said the royal attendant, “Despite entreaties, king,
The finest hermit, best among men, refuses shelter
In your temple of gold, he is singing to god
Beneath a tree by the road. The devout surround him
In numbers large, their overflowing tears of joy
Rinse the dust off the earth. The temple, though,
Is all but deserted; just as bees abandon
The gilded honeypot when maddened by the fragrance
Of the flower to swiftly spread their wings
And fly to the petals unfurling in the bush
To quench their eager thirst, so too are people,
Sparing not a glance for the palace of gold,
Thronging to where a flower in a devout heart
Spreads heaven’s incense. On the bejewelled platform
The god sits alone in the empty temple.”
At this,
The fretful king dismounted from his throne to go
Where the hermit sat beneath the tree. Bowing, he said,
“My lord, why have you forsaken god’s mighty abode,
The royal construction of gold that pierces the sky,
To sing paeans to the divine here on the streets?’
“There is no god in that temple,” said the hermit.
Furious,
The king said, “No god! You speak like a godless man,
Hermit. A bejewelled idol on a bejewelled throne,
You say it’s empty?”
“Not empty, it holds royal arrogance,
You have consecrated yourself, not the god of the world.”
Frowning, said the king, “You say the temple I made
With twenty lakh gold coins, reaching to the sky,
That I dedicated to the deity after due rituals,
This impeccable edifice – it has no room for god!”
Said the tranquil hermit, “The year when the fires
Raged and rendered twenty thousand subjects
Homeless, destitute, when they came to your door
With futile pleas for help, and sheltered in the woods,
In caves, in the shade of trees, in dilapidated temples,
When you constructed your gold-encrusted building
With twenty lakh gold coins for a deity, god said,
‘My eternal home is lit with countless lamps
In the blue, infinite sky; its everlasting foundations
Are truth, peace, compassion, love. This feeble miser
Who could not give homes to his homeless subjects
Expects to give me one!’ At that moment god left
To join the poor in their shelter beneath the trees.
As hollow as the froth and foam in the deep wide ocean
Is your temple, just as bereft beneath the universe,
A bubble of gold and pride.”
Flaring up in rage
The king said, “You false deceiver, leave my kingdom
This instant.”
Serenely the hermit said to him,
“You have exiled the one who loves the devout.
Now send the devout into the same exile, king.”
दीनोदान
राजा के सेवक कहले, “बहुते हाथ जोड़नी महाराज,
तबो ऊ संत, महामानव, राउर सोना के मंदिर में
गोड़ नइखन धरे के चाहत. सड़क किनारे एगो गाछ तरे,
ऊ भगवान के नाप जपत बाड़न. अनगिनत भक्त लोग
उनकरा घेरले बा, ओह लोग के आंख से बह रहल
खुसी के लोर से धरती माई पवित्र भइल जात बाड़ी. बाकिर मंदिर,
मंदिर त सून पड़ल बा; जइसे मधुमक्खी सभ शहद के चमचमात बरतन
छोड़ के फूल के गंध के पाछू दीवाना रहेला, पियास बुझावे खातिर
पंख फइला के झाड़ी में फुलाइल फूल पर मंडराला,
ओहि तरहा लोग बाग,
सोना के महल ओरी फूटलियो आंख ना ताके,
ऊ ओकरे लगे जाला जेकर ह्रदय पवित्र बा,
ईश्वर के प्रति समर्पित बा
हीरा मोती जड़ल सिंहासन पर
विराजमान भगवान त
खाली मंदिर में अकेले बइठल बाड़न.”
अइसन बात सुनके राजा सोच में पड़ गइलन
सिंहासन से उतर के जाए लगलन
उहंवा संत गाछ के नीचे धुनि
रमइले रहस.
राजा माथा झुकइलन आउर विनती कइलन,
‘हे प्रभु, रउआ परमपिता परमेश्वर के घर
काहे त्याग
देनी,
आकास छुअत, सोना के मढ़ल शाही मंदिर काहे त्याग देनी,
सड़क पर भगवान के भजन गावे खातिर?’
साधु कहले, “मंदिर में त कवनो भगवान नइखन.”
राजा खीसिया गइलन- कहलन,
“भगवान नइखन! रउआ त नास्तिक
जइसन बात करत बानी,
हीरा-मोती जड़ल सिंहासन पर बिराजमान भगवान के सोना के मूरति
चमक रहल बा,
आ रउआ कहत बानी, भगवान इहंवा नइखन?”
“मंदिर
खाली नइखे, एह में भरल बा राजसी दंभ,
तू अपने मान बढ़वले बाड़, राजा
एह संसार के स्वामी के ना.”
राजा झुंझलइलन,
“आसमान छुअत एह
मंदिर पर हम बीस लाख स्वर्ण मुद्रा न्योछावर कर देनी,
पूरा
विधि-विधान से पूजा-अर्चना के बाद,
हम एकरा देवता सभ के समर्पित कइनी,
हे संत, तबो राउर दुस्साहस कि कह रहल बानी
एह विराट मंदिर में भगवान नइखन!”
शांत भाव से
संत जबाब देलन.
“जब तोहार दू
करोड़ रियाया,
अकाल में मरत रहे-
बेघर, भूखासल-पियासल लोग,
आइल तोहार दरवाजा पर सहारा मांगे,
मिलल त बस दुत्कार,
मजबूरी में ऊ लोग जंगल, गुफा, पुरान मंदिर
के खंडहर,
सड़क किनारे, गाछ के नीचे असरा
खोजलक,
आउर उहे घरिया तू बीस लाख स्वर्ण मुद्रा
खरचा कइल,
आउर आपन ई आलीशान मंदिर बनइल.
उहे दिन भगवान आकाशवाणी कइलन,
‘नील गगन के नीचे हमार घर त जगमग करत बा
निरंतर जल रहल दिया से.
इंसानियत, सांच, शांति, दया आउर प्रेम
हमार घर के नींव बा.
ई राजा, कंगाल
कमजोर कंजूस,
जे अपने रियाया के असरा ना दे सकल,
हमार घर बनावे के कइसे सोच सकत बा! ‘
उहे दिन रहे जब
प्रभु त्याग देनल तोहार ऊ सोना के मंदिर.
आउर जाके रहे लगलन सड़क किनारे गरीब मजलूम
संगे.
बिसाल समंदर से
उठे वाला फेनिल लहर जइसे रिक्त होखेला,
तोहार मंदिर भी वइसहीं रिक्त बा.
धन आउर दंभ के बुलबुला बा.”
अब त राजा
गोस्सा से गोड़ पटके लगलन,
“दुष्ट इंसान, तू अबही, एहि घड़ी हमार राज्य से निकल जा.”
संत फेरु शांत
आवाज में कहलन,
“तू भगवान के
भक्त के त निकाल बाहिर कइल,
अब भगवान के भी उहे बनवास में भेज द, राजा.”
टैगोर के बंगाली कविता अरुणावा सिंह के बंगाली में अनुवाद कविता पर आधारित बा.
कविता के अनुवाद पहिल बेर स्क्रॉल डॉट इन पर छपल रहे. अनुवादक के अऩुमति से एकरा इहंवा फेरु से छाप रहल गइल बा
अनुवादक: स्वर्ण कांता
