ਜਨਵਰੀ ਦੀ ਸਰਦ ਸ਼ਾਮ, 9 ਵਜੇ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਤੇ 400 ਦੇ ਕਰੀਬ ਦਰਸ਼ਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣਾ ਸੀ।

ਇੱਕਦਮ, ਸਾਹਮਣੇ ਬਣਾਈ ਅਸਥਾਈ ਸਟੇਜ ’ਤੇ ਹਲਚਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਬਾਂਸ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਈ ਥਾਂ ’ਤੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਲਾਊਡਸਪੀਕਰ ਕੰਬਿਆ ਤੇ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ: "ਅਸੀਂ ਜਲਦ ਹੀ ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਾਵਿ ਨਾਟਕ ਪੇਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ …ਜੋ ਹਰ ਬੁਰਾਈ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ!"

ਗੋਸਾਬਾ ਬਲਾਕ ਦੇ ਜਵਾਹਰ ਕਲੋਨੀ ਪਿੰਡ ’ਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਲੋਕ ਬੈਠਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਅਠਾਰੋ ਭਾਤਿਰ ਦੇਸ਼ (18 ਧਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ) ’ਚ ਬੁਰਾਈ (ਦੁਸ਼ਟ ਭੂਤਾਂ, ਸੱਪਾਂ, ਮਗਰਮੱਛਾਂ, ਬਾਘ, ਸ਼ਹਿਦ ਵਾਲੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ) ਦੀ ਹਾਰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਹਨ। ਇਹ ਸੁੰਦਰਬਨ ਹੈ, ਖਾਰੇ ਤੇ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਵਾਲਾ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੈਂਗਰੋਵ (ਜਵਾਰੀ ਰੁੱਖ) ਦਾ ਜੰਗਲ, ਜਿੱਥੇ ਜਾਨਵਰ, ਦਰੱਖਤ, ਪੰਛੀ, ਸੱਪ, ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਭਰੇ ਪਏ ਹਨ। ਇੱਥੇ, ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੁਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।

ਗਰੀਨ ਰੂਮ (ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਾਲਾ ਕਮਰਾ), ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਲੀ ਦੇ ਕੋਨੇ ’ਚ ਪਰਦਾ ਲਾ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉੱਥੋਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਲੰਘ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਕਲਾਕਾਰ ਸੰਗੀਤਕ ਨਾਟਕ, ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੇ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਾਰੀ ਦੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ’ਚ, ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਦ ਦੇ ਛੱਤੇ ਅਤੇ ਬਾਘ ਦੇ ਟੈਰਾਕੋਟਾ ਦੇ ਮੁਖੌਟੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਅੱਜ ਰਾਤ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ’ਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਤਰਪਾਲ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਅਕਸਰ ਸੁੰਦਰਬਨ ’ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਨੇੜਿਉਂ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ - ਜੋ 2020 ’ਚ 96 ਬਾਘਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

On the first day of the Bengali month of Magh (January-February), households dependent on the mangroves of Sundarbans pray to Ma Bonbibi for protection against tigers, bees and bad omens
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਬੰਗਾਲੀ ਮਹੀਨੇ ਮਾਘ (ਜਨਵਰੀ-ਫਰਵਰੀ) ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ, ਸੁੰਦਰਬਨ ਦੇ ਮੈਂਗਰੋਵ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਘ, ਸ਼ਹਿਦ ਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਤੇ ਬੁਰੇ ਸ਼ਗਨ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ

The green room is bustling with activity. A member of the audience helps an actor wear his costume
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਚ ਕਾਫੀ ਹਲਚਲ ਹੈ। ਪੁਸ਼ਾਕ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਕ ਇੱਕ ਅਦਾਕਾਰ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ

ਅਦਾਕਾਰ - ਜੋ ਕਿਸਾਨ, ਮਛਵਾਰੇ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵੀ ਹਨ - ਆਪਣੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਛੋਹਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦ ਦਰਸ਼ਕ ਸਟੇਜ ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਕੇ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਜਾਂ ਗਰੀਨ ਰੂਮ ’ਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਜਲਦ ਠੀਕ ਕਰਨ ’ਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਇੱਕ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰੀਗਰ ਸਪੌਟਲਾਈਟ ’ਤੇ ਰੰਗਦਾਰ ਫਿਲਟਰ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੀ ਮਿੰਟਾਂ ’ਚ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲੀ ਨਾਟਕੀ ਟੋਲੀ - ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੀਤੀ ਨਾਟ ਅਤੇ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਜਾਤਰਾਪਾਲਾ - ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇਗੀ। ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਜੋ ਦੁਖੇ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ, ਬੰਗਾਲੀ ਮਹੀਨੇ ਮਾਘ (ਜਨਵਰੀ-ਫਰਵਰੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ) ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਇਸ ਸਲਾਨਾ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਦੱਖਣੀ 24 ਪਰਗਨਾ ’ਚ ਪੈਂਦੇ ਗੋਸਾਬਾ ਬਲਾਕ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ।

ਨਿੱਤਿਆਨੰਦ ਜੋਤਦਾਰ ਇਸ ਟੋਲੀ ਦੇ ਮੇਕਅੱਪ ਕਲਾਕਾਰ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਅਦਾਕਾਰ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਰੰਗਦਾਰ ਮੁਕਟ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਬਰੀਕੀ ਨਾਲ ਕਾਰੀਗਰੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ  ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ  ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇਸਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ-ਦਰ-ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, " ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਹੀਂ ਚਲਾ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਬਿਹਾਰ ਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ’ਚ ਕੇਟਰਿੰਗ (ਖਾਣਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ) ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।" ਪਰ ਕੋਵਿਡ-19 ਕਾਰਨ ਲੱਗੇ ਲੌਕਡਾਊਨ ਨੇ ਉਹ ਕਮਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

'I love transforming people into different characters,' says make-up artist Nityananda Jotdar
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਮੇਕਅੱਪ ਕਲਾਕਾਰ ਨਿੱਤਿਆਨੰਦ ਜੋਤਦਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ' ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਚ ਬਦਲਣਾ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਪਸੰਦ ਹੈ'

Nityananda puts a mukut on Dakkhin Rai, played by Dilip Mandal
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਦਲੀਪ ਮੰਡਲ ਵੱਲੋਂ ਨਿਭਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਦੱਖਿਣ ਰਾਏ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਮੁਕਟ ਪਹਿਨਾਉਂਦੇ ਨਿੱਤਿਆਨੰਦ

ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਘਰ ਚਲਾਉਣ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਬਾਰੇ ਨਾਟਕੀ ਟੋਲੀ ਦੇ ਕਈ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ PARI ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ। "ਸੁੰਦਰਬਨ ’ਚ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਬੁਕਿੰਗ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ’ਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘਟੀ ਹੈ," ਅਰੁਣ ਮੰਡਲ ਨਾਂ ਦੇ ਅਦਾਕਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ।

ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਦਾਕਾਰ ਮੌਸਮੀ ਆਫ਼ਤਾਂ, ਘਟਦੇ ਮੈਂਗਰੋਵ ਅਤੇ ਰੰਗਮੰਚ ਦੀ ਘਟਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਕਾਰਨ ਕੰਮ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ’ਚ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਿੱਤਿਆਨੰਦ, ਜੋ 30ਵਿਆਂ ’ਚ ਪੈਰ ਰੱਖ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਕਲਕੱਤੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਨਿਰਮਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾਵਾਂ ’ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। "ਮੈਂ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ," ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। "ਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਅੱਜ ਰਾਤ ਇੱਥੇ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।"

ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਲਈ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਫੀਸ ਕਰੀਬ 7000 ਤੋਂ 15000 ਰੁਪਏ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਅਜਿਹੇ ’ਚ ਹਰੇਕ ਅਦਾਕਾਰ ਨੂੰ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਮਾਮੂਲੀ ਰਕਮ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। "ਇਸ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੇ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਲਈ 12000 ਰੁਪਏ ਮਿਲਣਗੇ। ਇਹ ਰਕਮ 20 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ’ਚ ਤਕਸੀਮ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ," ਅਰੁਣ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।

ਸਟੇਜ ਦੇ ਪਿੱਛੇ, ਊਸ਼ਾਰਾਣੀ ਘਰਾਣੀ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਕਲਾਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ’ਚ ਸੁਰਮਾ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ। "ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਾ ਸਮਾਨ ਨਾਲ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ," ਅਦਾਕਾਰ ਨੇ ਮੁਸਕੁਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ। ਜਵਾਹਰ ਕਲੋਨੀ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਊਸ਼ਾਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ’ਚ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਦੇ ਕਰੀਬ ਇੱਕ ਦਹਾਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਰਾਤ ਉਹ ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਸਣੇ ਤਿੰਨ ਵੱਖਰੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ।

Usharani Gharani lines Uday Mandal’s eyes with kohl; the actor is playing the role of Shah Jangali, the brother of Ma Bonbibi
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਊਸ਼ਾਰਾਣੀ ਘਰਾਣੀ ਉਦੈ ਮੰਡਲ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ’ਚ ਸੁਰਮਾ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ; ਇਹ ਅਦਾਕਾਰ ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੇ ਭਰਾ ਸ਼ਾਹ ਜੰਗਲੀ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ

Banamali Byapari, a popular pala gaan artist of the Sundarbans, stands next to a honeycomb which is a prop for the show tonight
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਸੁੰਦਰਬਨ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਅਦਾਕਾਰ ਬਣਮਾਲੀ ਬਪਾਰੀ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਛੱਤੇ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਅੱਜ ਰਾਤ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ

ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬਣਮਾਲੀ ਬਪਾਰੀ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹ ਇੱਕ ਅਨੁਭਵੀ ਕਲਾਕਾਰ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਰਜਤ ਜੁਬਲੀ ਪਿੰਡ ’ਚ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਂ ਮਨਸਾ ਦੇ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਦੇ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਹੀ ਮਿੰਟ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਯਾਦ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤੁਸੀਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲਈਆਂ ਸੀ? ਉਹ ਸਾਰੇ ਹੁਣ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ’ਚ ਝੋਨੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ’ਚ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।"

ਤਬਾਹਕੁੰਨ ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ - 2020 ’ਚ ਆਏ ਅੰਫਾਨ ਤੇ 2021 ’ਚ ਆਏ ਯਾਸ - ਨੇ ਸੁੰਦਰਬਨ ’ਚ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸੰਕਟ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਲਾਕੇ ’ਚੋਂ ਮੌਸਮੀ ਪਰਵਾਸ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਦਿਹਾੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਸਥਾਈ ਕਮਾਈ ਦੇ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਮੁੜਨਾ ਔਖਾ ਕੰਮ ਹੈ।

"ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ’ਚ ਰਹਿਣਗੇ। ਫਰਵਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੜਨਗੇ," ਬਣਮਾਲੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। "ਝੋਨੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰਕੇ 70 ਤੋਂ 80 ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਣਨ ’ਚ ਤਾਂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਸਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੰਮ ਲੱਕ ਤੋੜਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ," ਉਹਨਾਂ ਦੱਸਿਆ।

ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਬਣਮਾਲੀ ਇਸ ਸਾਲ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਗਏ। "ਮੈਂ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਬਹੁਤੀ ਕਮਾਈ ਤੋਂ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਸੀ," ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ।

Audience members in the green room, keenly watching the actors put on make-up.
PHOTO • Ritayan Mukherjee
Modelled on animals, these masks will be used by the actors essaying the roles
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਖੱਬੇ : ਕਈ ਦਰਸ਼ਕ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਚ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੇਕਅੱਪ ਕਰਦੇ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਨ. ਸੱਜੇ : ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਇਹਨਾਂ ਮੁਖੌਟਿਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਦਾਕਾਰ ਕਰਨਗੇ

Portrait of Dilip Mandal in his attire of Dakkhin Rai
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਦੱਖਿਣ ਰਾਏ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਚ ਦਲੀਪ ਮੰਡਲ ਦੀ ਤਸਵੀਰ

ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੀ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ’ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੇ ਕਰੀਬ 20000 ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 12000 ਰੁਪਏ ਪੇਸ਼ਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਲਾਊਡਸਪੀਕਰ ਦੇ ਕਿਰਾਏ ਅਤੇ ਸਟੇਜ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ’ਤੇ ਖਰਚ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਘਟਦੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ, ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਜੋ ਹਰ ਸਾਲ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਉੱਦਮ, ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਇਸ ਵਿਚਾਲੇ ਮੰਚ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਖਚਾਖਚ ਭਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸੰਗੀਤ ਸੁਰ ਫੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

"ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ, ਅਸੀਂ ਕਵੀ ਜਸੀਮੂਦੀਨ ਦੀ ਲਿਖੀ ਸਕਰਿਪਟ ’ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ," ਊਸ਼ਾਰਾਣੀ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਜੋ ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਗਲੇ 5 ਘੰਟੇ ਲਈ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੇਵੀ, ਮਾਂ ਮਨਸਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਬ ਠਾਕੁਰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਗੀਤਾਂ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਲਈ ਸੁਰ ਤੈਅ ਹੋ ਗਿਆ। ਦਲੀਪ ਮੰਡਲ ਸੁੰਦਰਬਨ ਦਾ ਇੱਕ ਨਾਮਵਰ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਖਿਣ ਰਾਏ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਛਲੇਡਾ ਹੈ ਤੇ ਅਕਸਰ ਬਾਘ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਉਹ ਹਿੱਸਾ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਲੜਕੇ ਦੁਖੇ ਨੂੰ ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੱਖਿਣ ਰਾਏ ਦੇ ਚੁੰਗਲ ’ਚੋਂ ਛੁਡਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਦਰਸ਼ਕਾਂ ’ਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਭਾਵੁਕ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। 1999 ਤੋਂ 2014 ਤੱਕ, ਸੁੰਦਰਬਨ ’ਚ ਜੰਗਲਾਂ ’ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਜਾਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੇ 437 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਘ ਨੇ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜੰਗਲ ’ਚ ਹਰ ਕਦਮ ’ਤੇ ਬਾਘ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਦੁਖੇ ਦੇ ਡਰ ਅਤੇ ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲਈ ਉਸਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦੇ ਨੇ।

PHOTO • Ritayan Mukherjee
A packed crowd of close to 400 people wait for the performance to begin
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਖੱਬੇ : ਇੱਕ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰੀਗਰ ਮੰਚ ’ਤੇ ਮਾਈਕ ਸੈੱਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ. ਸੱਜੇ :ਕਰੀਬ 400 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ

Jogindra Mandal, the manager of the troupe, prompts lines when needed.
PHOTO • Ritayan Mukherjee
The pala gaan is interrupted several times due to technical glitches and so a technician sits vigilant at the console
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਖੱਬੇ : ਨਾਟਕੀ ਟੋਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਜੋਗਿੰਦਰ ਮੰਡਲ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਲਾਈਨਾਂ ਯਾਦ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ. ਸੱਜੇ : ਤਕਨੀਕੀ ਖਰਾਬੀਆਂ ਕਾਰਨ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਈ ਵਾਰ ਰੁਕਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰੀਗਰ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਕੇ ਨੇੜੇ ਬੈਠਾ ਹੈ

ਅਚਾਨਕ ਭੀੜ ’ਚੋਂ ਕੋਈ ਚੀਕਦਾ ਹੈ, "ਮਾਈਕ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਐਨਾ ਮੂਰਖ ਕਿਉਂ ਹੈ! ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਮਿੰਟਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ।" ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰੀਗਰ ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਵਿਰਾਮ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਖਰਾਬੀ ਦੂਰ ਹੋਣ ’ਤੇ 10 ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਨਾਟਕੀ ਟੋਲੀ ਜਾਤਰਾਪਾਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਜੋਗਿੰਦਰ ਮੰਡਲ ਸਟੇਜ ਦੇ ਅੱਗੇ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਬੈਠਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਅਦਾਕਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਭੁੱਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਉਹ ਵੀ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੀ ਘਟਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ : "ਬੁਕਿੰਗ ਕਿੱਥੇ ਹੈ? ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਚਾਲੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਂ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਵੇਲਾ ਲੰਘ ਗਿਆ।"

ਜੋਗਿੰਦਰ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਟੋਲੀ ’ਚ ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ’ਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਕਲਾਕਾਰ ਲਿਆਉਣੇ ਪਏ। "ਹੁਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਦਾਕਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਕਿੱਥੇ ਨੇ? ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਦਾਕਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।"

ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ, ਕਈ ਘੰਟੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬੀਤ ਗਏ ਤੇ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੇ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦਾ ਆਖਰੀ ਕਾਂਡ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁੜ ਊਸ਼ਾਰਾਣੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਗੋਸਾਬਾ ਬਲਾਕ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਿੰਡਾਂ ’ਚ ਰਮਾਇਣ ’ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਸਥਾਈ ਆਮਦਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। "ਕਿਸੇ ਮਹੀਨੇ ਮੈਂ 5000 ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਕਮਾ ਲੈਂਦੀ ਹਾਂ। ਕਿਸੇ ਮਹੀਨੇ, ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ।"

ਊਸ਼ਾਰਾਣੀ ਨੇ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, "ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ’ਚ ਅਸੀਂ ਚੱਕਰਵਾਤ ਝੱਲੇ, ਕੋਵਿਡ-19 ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਤੇ ਲੌਕਡਾਊਨ ਝੱਲੇ।" ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਔਕੜਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ "ਅਸੀਂ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਨੂੰ ਮਰਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।"

Usharani going through her scenes in the makeshift green room
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਚ ਊਸ਼ਾਰਾਣੀ ਆਪਣੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ

Actor Bapan Mandal poses with a plastic oar, all smiles for the camera
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਅਦਾਕਾਰ ਬਪਨ ਮੰਡਲ ਮੁਸਕੁਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਚੱਪੂ ਨਾਲ ਕੈਮਰੇ ਲਈ ਪੋਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ

Rakhi Mandal who plays the role of young Ma Bonbibi and Dukhe, interacting with her co-actors
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਰਾਖੀ ਮੰਡਲ ਜੋ ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੇ ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਦੁਖੇ ਦਾ ਰੋਲ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ

The actors rehearse their lines in the green room. Dilip Mandal sits in a chair, sword in hand, waiting for his cue to enter the stage
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਅਦਾਕਾਰ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਚ ਆਪਣੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਟੇਜ ਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਚ ਦਲੀਪ ਮੰਡਲ ਹੱਥ ਚ ਤਲਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਬੈਠੇ ਹਨ

Usharani Gharani announcing the commencement of the pala gaan
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਊਸ਼ਾਰਾਣੀ ਘਰਾਣੀ

Artists begin the pala gaan with prayers dedicated to Ma Bonbibi, Ma Manasa and Shib Thakur
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) , ਮਾਂ ਮਨਸਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਬ ਠਾਕੁਰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਪ੍ਰਾਥਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਅਦਾਕਾਰ

Actor Arun Mandal plays the role of Ibrahim, a fakir from Mecca
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਮੱਕੇ ਤੋਂ ਆਏ ਫ਼ਕੀਰ ਇਬਰਾਹੀਮ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਚ ਅਦਾਕਾਰ ਅਰੁਣ ਮੰਡਲ

Actors perform a scene from the Bonbibi pala gaan . Golabibi (in green) is compelled to choose between her two children, Bonbibi and Shah Jangali. She decides to abandon Bonbibi
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸੀਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਦਾਕਾਰ । ਗੋਲਾਬੀਬੀ (ਹਰੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਚ) ਆਪਣੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਜੰਗਲੀ ਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਚੁਣਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ

Rakhi Mandal and Anjali Mandal play the roles of young Bonbibi and Shah Jangali
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਰਾਖੀ ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਅੰਜਲੀ ਮੰਡਲ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਜੰਗਲੀ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹੋਏ

Impressed by the performance of Bapan Mandal, a elderly woman from the village pins a Rs. 10 note to his shirt as reward
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਬਪਨ ਮੰਡਲ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦੀ ਔਰਤ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਉਸਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਤੇ 10 ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਨੱਥੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ

Usharani delivers her lines as Narayani, the mother of Dakkhin Rai. In the pala gaan , she also plays the roles of Bonbibi and Fulbibi
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਊਸ਼ਾਰਾਣੀ ਦੱਖਿਣ ਰਾਏ ਦੀ ਮਾਂ ਨਾਰਾਇਣੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਚ ਆਪਣੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਬੋਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਚ ਉਹ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਅਤੇ ਫੂਲਬੀਬੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ

Actors play out a fight scene between young Bonbibi and Narayani
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਅਤੇ ਨਾਰਾਇਣੀ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਕਲਾਕਾਰ

A child from Jawahar Colony village in the audience is completely engrossed in the show
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਚ  ਬੈਠੀ ਜਵਾਹਰ ਕਲੋਨੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਬੱਚੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁਭੀ ਹੋਈ ਹੈ

Bibijaan bids farewell to her son, Dukhey as he accompanies Dhana, a businessman into the forest to learn the trade of collecting honey. Many in the audience are moved to tears at this scene
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਬੀਬੀਜਾਨ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੁਖੇ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਦ ਉਹ ਧਨ ਨਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਨਾਲ ਜੰਗਲ ਚ ਸ਼ਹਿਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਇਸ ਸੀਨ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

Boatmen take Dukhey into the jungle laced with dangers
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਾਲੇ ਦੁਖੇ ਨੂੰ ਖਤਰਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਜੰਗਲ ਚ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਹਨ

Boatmen and Dhana strategise on how to get honey from the forest
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਧਨ ਤੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਾਲੇ ਜੰਗਲ ਚੋਂ ਸ਼ਹਿਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਲਾ ਰਹੇ ਹਨ

A scene from the pala gaan where Dakkhin Rai appears in the dream of Dhana, asking him to sacrifice Dukhey as his kar (tax). Only then would he find honey in the forest
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਪਾਲਾ ਗਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸੀਨ ਜਿੱਥੇ ਦੱਖਿਣ ਰਾਏ ਧਨ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਚ ਆ ਕੇ ਜੰਗਲ ਚੋਂ ਸ਼ਹਿਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਕਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦੁਖੇ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ

Usharani Gharani, looking ethereal, enters the stage dressed as Ma Bonbibi
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਨਿਰਾਲੀ ਦਿੱਖ ਚ ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਦੇ ਰੂਪ ਚ ਊਸ਼ਾਰਾਣੀ ਘਰਾਣੀ ਮੰਚ ਤੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ

In the forest, an abandoned Dukhey prays to Ma Bonbibi, to save him from Dakhin Ray. Ma Bonbibi grants his wish, defeats Dakhin Roy and safely returns him to his mother Bibijaan. Dukhey is also blessed with large amounts of honey which make him comfortably rich
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਜੰਗਲ ਚ ਇਕੱਲੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਬਾਅਦ ਦੁਖੇ ਦੱਖਿਣ ਰਾਏ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਥਨਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਾਂ ਬਨਬੀਬੀ (ਵਣਬੀਬੀ) ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਦੱਖਿਣ ਰਾਏ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਖੇ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਬੀਬੀਜਾਨ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਦੁਖੇ ਨੂੰ ਵਰਦਾਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਦ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਫੀ ਅਮੀਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

A butterfly motif, and the word 'Samapta' ('The End' ) marks the conclusion of the script
PHOTO • Ritayan Mukherjee

ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਬਣਿਆ ਤਿਤਲੀ ਦਾ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਸਮਾਪਤ ਲਫਜ਼ ਸਕਰਿਪਟ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ


ਤਰਜਮਾ : ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਅਰਸ਼ੀ

Ritayan Mukherjee

ਰਿਤਾਯਾਨ ਕੋਲਕਾਤਾ ਅਧਾਰਤ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਹਨ ਅਤੇ 2016 ਤੋਂ ਪਾਰੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਉਹ ਤਿਬਤੀ-ਪਠਾਰਾਂ ਦੇ ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਆਜੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜਿੰਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜਾਂ ਦੇ ਦੀਰਘ-ਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

Other stories by Ritayan Mukherjee
Editor : Dipanjali Singh

ਦਿਪਾਂਜਲੀ ਸਿੰਘ, ਪੀਪਲਜ਼ ਆਰਕਾਈਵ ਆਫ਼ ਰੂਰਲ ਇੰਡੀਆ ਵਿਖੇ ਸਹਾਇਕ ਸੰਪਾਦਕ ਹਨ। ਉਹ ਪਾਰੀ ਲਾਈਬ੍ਰੇਰੀ ਵਾਸਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀ ਹਨ।

Other stories by Dipanjali Singh
Translator : Arshdeep Arshi

ਅਰਸ਼ਦੀਪ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪੱਤਕਾਰੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹਨ ਤੇ ਨਾਲ਼ੋਂ-ਨਾਲ਼ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜੀ ਸਾਹਿਤ (ਐੱਮ. ਫਿਲ) ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ।

Other stories by Arshdeep Arshi