माझा जन्म संयुक्त कालाहांडी जिल्ह्यातला, जिथे दुष्काळ, उपासमारीने होणारे मृत्यू, नाईलाजाने केलेली स्थलांतरं हे सगळं काही लोकांच्या जगण्याचा अविभाज्य भाग होता. मोठं होत असताना आणि त्यानंतर एक पत्रकार म्हणून मी हे सगळं अगदी जवळून, बारकाईने पाहत होतो. त्यामुळे लोक स्थलांतर का करतात, कोण स्थलांतर करतं, कोणत्या परिस्थितीत लोक हा निर्णय घेतात, पोट भरण्यासाठी ते काय काय करतात – आणि जीव तोडून, शरीराला झेपणार नाही इतके काबाड कष्ट ते कसे काढतात, हेही.
यासोबत हेही ‘नॉर्मल’ होतं की जेव्हा त्यांना सरकारी मदतीची निकड असायची, तेव्हाच त्यांना वाऱ्यावर सोडलं जायचं. अन्न-पाण्याशिवाय, प्रवासाची कोणतीही साधनं नसताना, शेकडो किलोमीटर चालत दूरवरच्या गावांना पोचणाऱ्या यांच्यातल्या अनेकांच्या पायात चपला देखील नसायच्या.
या इथल्या सगळ्या लोकांशी माझी नाळ जुळलीये, इतकी, की वाटतं मी जणू त्यांच्यातलाच एक आहे – आणि त्यामुळे मला त्रास होतो. माझ्यासाठी ही सगळी माझीच माणसं आहेत. आणि म्हणूनच जेव्हा परत परत हीच माणसं, हेच समुदाय भरडले जाताना पाहिले तेव्हा मी प्रचंड अस्वस्थ झालो, हतबल झालो. आणि म्हणूनच मलाही प्रेरणा मिळाली – मी काही कवी नसलो तरी हे शब्द, हे काव्य बाहेर पडलं.
मी काही कवी नाही
मी आहे छायाचित्रकार.
गळ्याभोवती माळा
घुंगरं आणि डोक्यावर वेगवेगळी पागोटी
घातलेल्या तरुणांची छायाचित्रं मी टिपलीयेत
मी पाहिलेत असे तरुण
आनंदाने उत्फुल्ल
ज्या रस्त्याचे चटके खात आज परततायत
त्याच रस्त्यांनी सायकलवर रमत जाणारे.
पोटात आग
पायाखाली चटका
डोळ्यात अंगार
निखाऱ्यावर चालतायत हे सारे
पायाचे तळवे पोळून घेत.
मी छायाचित्रं टिपलीयेत लहान मुलींची
केसात फुलं माळलेल्या
आणि हसऱ्या पाणीदार डोळ्याच्या
माझ्या मुलीसारखेच
डोळे असणाऱ्या या
पोरी
आणि त्याच आता
पाण्यासाठी टाहो फोडतायत
डोळ्यातल्या
पाण्यात
त्यांचं हसू विरघळून गेलंय का?
माझ्या घराच्या इतकं जवळ
रस्त्यात हा असा प्राण कोणी सोडलाय?
ही जामलो आहे का?
ती जामलो होती का मी पाहिलेली
हिरव्या लाल मिरचीच्या रानात
अनवाणी पायाने
मिरच्या तोडणारी, वाटणी करणारी, मोजणारी
आकडेमोड केल्यासारखी?
हे भुकेलं मूल नक्की आहे तरी कुणाचं?
कुणाचं शरीर रस्त्याच्या कडेला
विरून जिरून चाललंय?
मी बायांचे चेहरे टिपलेत
तरण्या आणि म्हाताऱ्या
डोंगरिया कोंध बाया
बंजारा बाया
डोक्यावर पितळी घडे घेऊन
नाचत जाणाऱ्या बाया
आनंदाने पावलं थिरकवत
नाचणाऱ्या बाया
पण या त्या नाहीत –
डोक्यावरच्या बोजाने
त्यांचे खांदे वाकलेत!
छे, शक्यच नाही
डोक्यावर सरपणाच्या मोळ्या घेऊन
महामार्गावर चटचट पाय टाकत जाणाऱ्या
या त्या गोंड बाया नाहीतच मुळी.
या अर्धमेल्या, भुकेल्या कुणी तरी आहेत
ज्यांच्या कंबरेवर एक किरकिरं मूल आहे,
आणि उद्याची कसलीही आशा नसणारं एक पोटात.
खरंच, त्या दिसतात
अगदी माझ्या आईसारख्या, बहिणीसारख्या
पण कुपोषित, शोषित बाया आहेत या.
मरणाची वाट पाहणाऱ्या बाया.
या काही त्या बायाच नाहीत
त्या त्यांच्यासारख्या दिसत असतील –
पण मी ज्यांची छायाचित्रं घेतली
त्या या बाया नाहीत.
मी पुरुषांची छायाचित्रं काढलीयेत ना,
न डगमगणाऱ्या, शूर पुरुषांची
धिनकियातला तो मच्छीमार आणि मजूर
मोठाल्या कंपन्यांना पळवून लावणारी
त्याची गाणी ऐकलीयेत मी.
हा मूक रुदन करणारा तोच तर नाहीये ना?
मी या तरुणाला खरंच ओळखतो का तरी?
किंवा त्या म्हाताऱ्याला?
मैलो न् मैल चालणारे
त्यांच्या पाठी लागणाऱ्या दैन्याकडे दुर्लक्ष करत
वेढून टाकणारा एकाकीपणा दूर सारत
या सगळ्या अंधःकारातून
सुटण्यासाठी कोण हा दूरवर चालत चाललाय?
डोळ्यातलं न खळणारं पाणी थोपवत
हा कष्टाने पाय रोवत कोण चाललाय?
वीटभट्टीतून सुटका करून
आपल्या घरी जायचंय ज्याला
तो हा देगू तर नाही?
मी टिपू का यांची छबी कॅमेऱ्यात?
त्यांना गाणी गायला सांगू?
नाही, मी काही कवी नाही
मी गाणी नाही लिहू शकत.
मी छायाचित्रकार आहे
पण मी ज्यांची छायाचित्रं काढतो,
ते हे लोक नाहीत.
आहेत का?
प्रतिष्ठा पंड्या यांनी कवितेच्या संपादनासाठी मोलाची मदत केली आहे.
ध्वनी: सुधन्वा देशपांडे हे जन नाट्य मंचाशी निगडित अभिनेता व दिग्दर्शक आहेत आणि लेफ्टवर्ड बुक्स मध्ये संपादक आहेत.
अनुवादः मेधा काळे
