एक बटाटा गीत

'तुमचा आवडता विषय कोणता?' हा भारतीय शालेय विद्यार्थ्यांच्या वर्गात नेहमीच विचारला जाणारा एक निरस प्रश्न, आम्ही देखील विचारला. वर्गातील विद्यार्थ्यांनी एकमुखाने उत्तर दिले, "इंग्रजी". समोरच्या बाकांवर बसलेल्या दोन विद्यार्थ्यांनी "इंग्रजी" म्हंटलं की, वर्गातील प्रत्येक कच्चा-बच्चा तेच उत्तर देतो. पहिल्या दोन विद्यार्थ्यांनी उत्तर दिल्यानंतर त्यांना कोणतीही शिक्षा झाली नाही म्हणजे तेच बोलायचं हे मुलांना चांगलंच माहित असतं.

पण ही कोणतीही सामान्य शाळा नाही, तर ईडालिप्पारामधील एक शिक्षकी, एकत्रीकृत आदिवासी विकास प्रकल्प शाळा आहे. केरळ मधील सर्वांत दुर्गम भागात आणि एकमेव आदिवासी पंचायत असलेल्या ईडमालकुडीमध्ये ही शाळा वसलेली आहे. शाळेच्या बाहेर कुठेही आपल्याला इंग्रजीत बोलताना कोणीही आढळणार नाही. इंग्रजीत इथे एखादा बोर्ड, पोस्टर किंवा फलकही आढळणे अवघड आहे. तरीही विद्यार्थी सांगतात इंग्रजी हा त्यांचा आवडता विषय आहे. ईडुक्की जिल्ह्यातील इतर अनेक शाळांप्रमाणेच, या शाळेतही इयत्ता १ ली ते ४ थी चे वर्ग एकत्र एकाच खोलीत भरवले जातात. एस. विजयलक्ष्मी खरोखरच एक असामान्य शिक्षिका आहेत. तुटपुंजा पगार, प्रचंड काम, अशक्य आणि अवघड परिस्थितीतही विद्यार्थ्यांसाठी एवढ्या समर्पित होउन त्या शाळा चालवतात.

इंग्रजी  म्हणणार्यांमध्ये, "गणित" आवडता विषय म्हणणारा एक छोटासा शूरवीर विरोधक उभा राहिला. आम्ही त्याला लक्ष्य करुन, तुझं गणिताचं कौशल्य दाखव पाहू, अशी मागणी केली. आणि त्याने ती पूर्ण केली. ताठ मानेने, छाती फुलवून त्याने एका दमात, १ ते १२ चे पाढे म्हणून दाखविले - शाबासकी मिळो ना मिळो. तो आणखी पाढे म्हणणार होता पण आम्हांला त्याला थांबवावं लागलं.

ईडुक्कीच्या डोंगरांवर कुठेतरी रताळे पिकवतात. पण ईडालिप्पारापासून शंभर किलोमीटरच्या परिसरात कुठेही बटाटा पिकवत असतील याची मला शंकाच आहे.

असो - आणि आता ते गाणं तुम्हीही ऐकू शकता – गाण्याचा मराठीत अर्थ आहे:

बटाटा, बटाटा
अरे, माझा लाडका बटाटा
मला प्रिय बटाटा
तुला प्रिय बटाटा
आमचा लाडका बटाटा
बटाटा, बटाटा, बटाटा

हे गाणं इतकं सुंदर गायलं या मुलींनी की, अक्षरश: बटाट्यासारख्या साध्या कंदवर्गीय भाजीला त्यांनी जणू उच्च सन्मान दिला. त्यांना बटाटा कधी खायला तरी मिळू शकेल का असा विचार करत आम्ही पाहतच राहिलो. (कदाचित आमची माहिती चुकीची असावी. मुन्नार जवळील काही गावांनी बटाट्याची लागवड सुरु केली असल्याचे कळते. ती गावे इथून सुमारे ५० किलोमीटर लांब असणार). पण या गाण्याचे बोल मात्र आमच्या मनातच रेंगाळत होते. अनेक आठवड्यांनंतरही, आमच्यातील बहुतेक जण आजही हे गाणं गुणगुणतात. त्याचं कारण आम्ही बटाटाप्रेमी आहोत हे नसून - आम्हां आठही जणांना बटाटा आवडत असावा बहुतेक - आम्ही त्या विलक्षण, विक्षिप्त पण अगदी गंभीरपणे, मनापासून गायलेल्या गाण्याने अगदी मंत्रमुग्ध झालो होतो, हे आहे. त्या विद्यार्थिनींची सादरीकरणातील मोहकता मनाला भावून गेली होती.

आता आम्ही वर्गात परतलो. त्या मुलींचे टाळ्या वाजवून आणि कौतुक करून आम्ही व्हिडीओ कॅमेरासाठी पुन्हा गाणं गाण्यास त्यांचे मन वळविले. त्यानंतर आम्ही मुलांना आवाहन केले. मुलं मुलींपेक्षा कमी पडत आहेत असं सांगून आम्ही मुलांना चिथावत होतो. तुम्ही मुलींसारखी कामगिरी करुन दाखवू शकाल का? मुलांनी आवाहन स्वीकारले. त्यांनी गाण्यापेक्षा जास्त सादरीकरण केले. त्यांचं सादरीकरण जरी चांगलं असलं तरी मुलींच्या कामगिरीची त्याला सर आली नाही. त्यांच्या सादरीकरणातले शब्द मात्र अतिशय विचित्र होते.

ह्या सादरीकरणाचं नाव आहे 'डॉक्टरांसाठी प्रार्थना'. हे एक असं गीत आहे, जे फक्त भारतातच लिहिलं, गायलं किंवा सादर केलं जाऊ शकतं. मी तुम्हांला इतक्यातच त्यातले शब्द सांगून त्याची कल्पना देणार नाही - त्याचा व्हिडिओही या लेखात येणार नाही. तुमची उत्कंठा थोडी वाढवणार आहे. शिवाय हा लेख आहे त्या विलक्षण पाच गायिकांचा: अंशिला देवी, उमा देवी, कल्पना, वैदेही आणि जस्मिन. तरीही, मी एवढं सांगू शकेन की, डॉक्टरांसाठीच्या प्रार्थनेत काही खास भारतीय ओळी आहेत, जसे "माझं पोट खूप दुखतंय डॉक्टर. मला ऑपरेशनची गरज आहे, डॉक्टर. ऑपरेशन, ऑपरेशन, ऑपरेशन."

पण ते दुसरं गाणं आहे. आणि त्या व्हिडिओसाठी काही दिवस थांबावं लागेल.

तोपर्यंत, बटाटे सोलताना आपण हे, प्रिय बटाट्याचं गाणं गाऊ शकता.

हा लेख मूळ स्वरूपात २६ जून, २०१४ रोजी P.Sainath.org वर प्रकाशित झाला होता.