Smita Khator

Vishaka George

Editor

Shreya Katyayini

Video Editor

Inderjeet Singh

Translator

large_01-IMG_20211203_131945-SK-Kohinoor-aapa-and-her-songs-of-labour.jpg

medium_01-IMG_20211203_131945-SK-Kohinoor-aapa-and-her-songs-of-labour.jpg

small_01-IMG_20211203_131945-SK-Kohinoor-aapa-and-her-songs-of-labour.jpg

thumbnail_01-IMG_20211203_131945-SK-Kohinoor-aapa-and-her-songs-of-labour.jpg

01-IMG_20211203_131945-SK-Kohinoor-aapa-and-her-songs-of-labour.jpg

ਬੇਲਦੰਗਾ ਦੇ ਉੱਤਰਪਾਰਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ ‘ਤੇ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਕੋਹਿਨੂਰ ਬੇਗ਼ਮ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ, “ਮੇਰੇ ਅੱਬੂ (ਬਾਪੂ ਜੀ) ਇੱਕ ਦਿਹਾੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸਨ, ਪਰ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸੀ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਕਿੱਲੋ ਚਾਵਲ ਜਿੰਨੇ ਪੈਸੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਫਿਰ...    ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੰਮ ਤੋਂ ਗਾਇਬ ਰਹਿੰਦੇ। ਬਾਕੀ ਸਾਰੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮੇਰੀ ਅੰਮੀ ਦੇ ਸਿਰ ਹੁੰਦੀ।,” 

“ਜ਼ਰਾ ਸੋਚ ਕੇ ਵੇਖੋ ਕਿ ਮੇਰੀ ਅੰਮੀ ਕਿਵੇਂ ਉਸ ਇੱਕ ਕਿੱਲੋ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਬੱਚੇ, ਸਾਡੀ ਦਾਦੀ, ਮੇਰੇ ਅੱਬੂ, ਮੇਰੀ ਭੂਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ।” ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਰੁਕਦੀ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ, “ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਅੱਬੂ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ
ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਾਵਲ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਜਾਂਦੇ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਆਦਮੀ ਦੀ ਅਕਲ ’ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ
ਹੁੰਦੀ!”

ਕੋਹਿਨੂਰ ਆਪਾ (ਭੈਣ), 55, ਇਥੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਮੁਰਸ਼ਿਦਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ, ਜਾਨਕੀ ਨਗਰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਵਿਦਿਆਲਾ ਵਿਖੇ
ਮਿਡ-ਡੇ-ਮੀਲ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਬਚਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬੀੜੀਆਂ ਲਪੇਟਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਵੀ
ਅਵਾਜ਼ ਚੁੱਕਦੀ ਹਨ। ਮੁਰਸ਼ਿਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਤਬਕੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਬੀੜੀਆਂ ਲਪੇਟਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ— ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸਰੀਰਕ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਤੰਬਾਕੂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ’ਤੇ ਵੀ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ
ਤਲਵਾਰ ਲਟਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਪੜ੍ਹੋ: <a href="https://ruralindiaonline.org/en/articles/%E0%A8%9C%E0%A8%BF%E0%A9%B1%E0%A8%A5%E0%A9%87-%E0%A8%AC%E0%A9%80%E0%A9%9C%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%A7%E0%A9%82%E0%A9%B0%E0%A8%8F%E0%A8%82-%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%B2%E0%A8%BC%E0%A9%8B%E0%A8%82-%E0%A8%B8%E0%A8%B8%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%B9%E0%A9%8B%E0%A8%88-%E0%A8%94%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%AE%E0%A8%9C%E0%A8%BC%E0%A8%A6%E0%A9%82%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A8%B9%E0%A8%A4/">ਜਿੱਥੇ ਬੀੜੀ ਦੇ ਧੂੰਏ ਨਾਲੋਂ ਸਸਤੀ ਹੋਈ ਔਰਤਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ।</a>

2021 ਦੇ ਦਿਸੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਇੱਕ ਸਵੇਰ ਕੋਹਿਨੂਰ ਆਪਾ ਬੀੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਚਲਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ,
ਅਰਾਮ ਦੀ ਹਾਲਤ ’ਚ ਆਉਣ ’ਤੇ ਕੋਹਿਨੂਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੀ
ਮੌਲਿਕ ਰਚਨਾ ਵੀ ਗਾ ਕੇ ਸੁਣਾਈ ਜੋ ਕਿ ਬੀੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਕਰੜੇ ਕਿੱਤੇ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣਕਾਰੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ’ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ ਗੀਤ ਸੀ।

ਕੋਹਿਨੂਰ ਆਪਾ ਦੱਸਦੀ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਬੱਚੀ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਕਾਰਨ ਘਰ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਠੀਕ
ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਬੱਚੀ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਅਸਹਿਣਯੋਗ ਸੀ। ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹਨ,“ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਨੌਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਸਵੇਰ ਘਰ ਦੇ ਆਮ ਲੜਾਈ-ਝਗੜੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਅੰਮੀ ਨੂੰ ਕੋਲੇ, ਪਾਥੀਆਂ ਅਤੇ ਲੱਕੜਾਂ ਨਾਲ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਬਾਲ਼ਦੇ ਹੋਏ ਰੋਂਦੇ
ਵੇਖਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਪਕਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਦਾਣਾ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਸੀ।”

ਨੌ ਸਾਲਾ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਸੁੱਝਿਆ।
“ਮੈਂ ਕੋਲੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਡਿਪੂ ਦੇ
ਮਾਲਕ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕੋਲ ਭੱਜ ਕੇ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, [ਕਾਕੀ ਮਾਂ ਅਮਾਕੇ
ਏਕ ਮੋ ਕੋਰੇ ਕੋਇਲਾ ਦੇਬੇ ਰੋਜ?] ਮਾਸੀ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਕੋਲੇ ਦੀ ਇੱਕ ਢੇਰੀ ਦੇ ਦਿਆ
ਕਰੋਗੇ?,” ਉਹ ਮਾਣ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹਨ। “ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਮਝਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਔਰਤ ਮੰਨ ਗਈ ਅਤੇ ਮੈਂ
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਡਿਪੂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਰਿਕਸ਼ੇ ਜ਼ਰੀਏ
ਘਰ ਕੋਲਾ ਲਿਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਕਿਰਾਏ ਦੇ 20 ਪੈਸੇ ਦਿੰਦੀ ਸੀ।”ਜਿੰਦਗੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕੋਹਿਨੂਰ 14 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੋਈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ
ਉੱਤਰਪਾਰਾ ਅਤੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਲਾ-ਟੁਕੜਾ ਵੇਚਣ ਜਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ; ਉਹ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਿੱਚ 20 ਕਿਲੋ ਭਾਰ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦੀ ਸੀ।
“ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਮਾਉਂਦੀ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ,” ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ।ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੋਹਿਨੂਰ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ
ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਹੀ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀ ਦੌੜ ਹਾਰ ਰਹੀ ਹਨ। “ਸੜਕਾਂ
ਤੇ ਕੋਲਾ ਵੇਚਦੇ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੇ ਵੇਖਦੀ, ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਟੰਗੇ ਬੈਗਾਂ ਸਮੇਤ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਵੇਖਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਤੇ
ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ ਸੀ,” ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ
ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਭਾਰੀ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਹੀ ਪੀ ਕੇ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ, “ਮੈਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ’ਤੇ ਬੈਗ ਲੈ ਕੇ ਕਿਤੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ...”ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਨੇ
ਕੋਹਿਨੂਰ ਨੂੰ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਮਿਲਵਾਇਆ।
“ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਘਰ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਲਾ ਵੇਚਦੇ
ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਮੈਨੂੰ ਸੰਸਥਾ
ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵੱਜੋਂ ਰੱਖ ਲਵੇ।”ਪਰ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਵੱਲੋਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ, ਕਿ ਕੋਹਿਨੂਰ ਨੇ
ਰਸਮੀ ਸਕੂਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਅਣਉਚਿਤ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੇਖਾ ਖਾਤਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ।









ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ, “ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਗਣਨ-ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਹ ਕੋਲਾ-ਟੁਕੜਾ ਵੇਚਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਹ
ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਉਹ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ, ਕੋਹਿਨੂਰ ਨੇ
ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ
ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕੁਝ ਲਿਖਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ।
“ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਮੈਂ ਆਪ ਕਰ ਲਵਾਂਗੀ।”

ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਹੀ ਕੀਤਾ। ਸਥਾਨਕ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਗਰੁੱਪਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕੋਹਿਨੂਰ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਔਰਤਾਂ
ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ— ਜਿਨ੍ਹਾਂ
ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਬੀੜੀਆਂ ਲਪੇਟਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੱਚਤ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਕੋਸ਼  ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਿਆ, ਇਸ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈਣ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ।

ਕੋਹਿਨੂਰ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ ਜ਼ਮੀਨੀ
ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ “ਕੀਮਤੀ ਅਨੁਭਵ” ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ “ਮੈਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਕੁਝ ਗ਼ਲਤ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖਦੀ, ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ
ਬਹਿਸ ਕਰਦੀ। ਮੈਂ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜਲੇ ਸਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਏ ਸਨ।”

ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ
ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਠੀਕ ਨਾ ਲੱਗਿਆ।
“ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।” 16 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ
ਜਮਾਲਉੱਦੀਨ ਸ਼ੇਖ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਹੁਣ ਇਸ ਜੋੜੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ ਹਨ।

ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਨੇ ਕੋਹਿਨੂਰ ਨੂੰ ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰੋਕਿਆ: “ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਾਚਦੀ ਰਹੀ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ
ਰਾਬਤਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਜਿੰਨ੍ਹਾ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ
ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਮੇਰੀ
ਸੰਸਥਾ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੀ ਗਈ।” ਜਿੱਥੇ ਜਮਾਲਉੱਦੀਨ ਕਬਾੜੀਏ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕੋਹਿਨੂਰ ਸਕੂਲ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁਰਸ਼ਿਦਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬੀੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਪੈਕਰਜ਼ ਯੂਨੀਅਨ ਨਾਲ ਮਸਰੂਫ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਬੀੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੀ ਹਨ।

“ਸਿਰਫ਼ ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਹੀ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਪਾਉਂਦੀ ਹਾਂ,” ਆਪਣੇ ਕੋਲ਼ ਪਈ ਬੋਤਲ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਤੇਲ ਆਪਣੀ ਹਥੇਲੀ ਉੱਤੇ ਪਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਉਹ
ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੰਘਣੇ ਵਾਲਾਂ ਤੇ ਤੇਲ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਕੰਘੀ ਕਰਦੀ ਹਨ।

ਸਿਰ ਵਾਹ ਕੇ ਉਹ ਦੁਪੱਟੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਢੱਕਦੀ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਏ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦੀ ਹਨ, “ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਮਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ... ਏਕਤਾ ਬੀੜਈ ਬੰਦਈ-ਏਅ ਗਾਨ ਸ਼ੋਨਈ। [ ਮੈਂ ਬੀੜੀਆਂ
ਬੰਨ੍ਹਣ ਤੇ ਇੱਕ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀ
ਹਾਂ]”

ਗੀਤ ਕ੍ਰੈਡਿਟ:ਬੰਗਾਲੀ ਗੀਤ: ਕੋਹਿਨੂਰ ਬੇਗ਼ਮ  ਪੰਜਾਬੀ ਤਰਜਮਾ: ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ

ਬੀੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰ: ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤਾਂ ਦੇ ਗੀਤ

بیڑی مزدور: زندگی اور محنت کے گیت

Beedi workers: songs of life and labour

బీడీ కార్మికుల బతుకు వెతల పాట

வாழ்க்கையை, உழைப்பை பாடும் பீடித் தொழிலாளர் பாடல்கள்

ବିଡ଼ି ଶ୍ରମିକଙ୍କ ଜୀବନ ଓ ଶ୍ରମର ସଙ୍ଗୀତ

विडी कामगारांची गाणी जिण्‍याची

ബീഡി തെറുപ്പുകാർ: തൊഴിലിന്റേയും ജീവിതത്തിന്റെയും പാട്ടുകൾ

ಬೀಡಿ ಕಾರ್ಮಿಕರು: ಜೀವನ ಮತ್ತು ಶ್ರಮದ ಹಾಡುಗಳು

बीड़ी मज़दूर: ज़िंदगी और श्रम के गीत

બીડી કામદારોના જીવન અને શ્રમના ગીતો

बीड़ी मजूर मन के जिनगी अऊ मिहनत के गीत

बीड़ी मजदूरिन: मजबूरी आउर मजदूरी के गीत

বিড়ি শ্ৰমিকৰ জীৱন আৰু শ্ৰমৰ গান

বিড়ি বাঁধাইয়ের গানে মুখর শ্রমিকদের জীবন ও শ্রম

Uttarpara, Beldanga

At present, we can only accept donations in Indian rupees by Indian citizens. All donations made to the CounterMedia Trust are eligible for exemption under Section 80G of the Income Tax Act, 1961. Here is a copy of our exemption certificate.


India is bigger than New Delhi. And people need to know more about the rest of this vast nation.


Younger, media-saturated generations are growing up knowing little about their country, but a lot about the elites of a few metros and towns. For a narrowly-owned, commercially-driven media, the dumbing down of a nation is part of standard operating procedure. The last available data of the Centre for Media Studies (CMS, Delhi) show us that reports from New Delhi account for 66 per cent of news on the front pages of major dailies. The CMS data also found that just about 0.24 per cent of front page news came out of rural India. The TV channels are not much better.PARI exists to change that.We are a non-profit organisation. We publish under creative commons, and do not charge readers a subscription fee or put-up advertisements. Nothing is behind a paywall and we are completely free-to-access by anyone. We guard our independence and receive no direct grants from governments and corporations, nor any funding that could dictate our content. So, we are dependent on volunteer labour, donations from individuals, foundations and institutions that see value in independent and free media.PARI is changing the way Indian journalism reports and documents the rural.India is more than the elite of a few metros and towns. We report on rural lives and livelihoods, languages, communities, migrants and more. We need your help to pull off this most ambitious of Indian journalistic endeavours. The scale of this effort costs money. Donate generously - and spread the word about PARI.&nbsp;

Donate FAQs


Let’s get you acquainted

Welcome to PARI

Want to republish this article? Please write to <a href="mailto:zahra@ruralindiaonline.org" target="_blank" rel="noopener noreferrer">zahra@ruralindiaonline.org</a> with a cc to <a href="mailto:namita@ruralindiaonline.org" target="_blank" rel="noopener noreferrer">namita@ruralindiaonline.org</a>

ਬੀੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰ: ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤਾਂ ਦੇ ਗੀਤ

ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਲੀ ਦੇ ਬੇਲਦੰਗਾ ਦੀ ਕੋਹਿਨੂਰ ਬੇਗ਼ਮ ਬੀੜੀਆਂ ਲਪੇਟਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣਕਾਰੀ ਕਿੱਤੇ ਬਾਰੇ ਗਾਉਂਦੀ ਹਨ

Related stories