‘‘মোৰ মনত পৰে কেনেদৰে প্ৰচণ্ড বৃষ্টিপাত আৰু বাঢ়নি পানীয়ে আমাৰ ঘৰটো ভাঙি পেলাইছিল৷ আমাৰ চকুৰ সমুখতে ঘৰ-বাৰী সকলো জহি-খহি (মুৰি গংগা) নদীৰ বুকুত জাহ গৈছিল,’’ পূৰ্ণিমা ভুঞাই পুৰণি কথা দোহাৰিলে৷ খাচিমাৰা গাঁৱত নদীয়ে তাইৰ ঘৰ কেবাবাৰো ভাঙি নিছে৷ তাই মাত্ৰ এটা বছৰৰ ঘটনাৰ কথা কৈছিল৷
১৯৭০ৰ দশকৰ মাজভাগত ঘোৰামাৰাৰ মুঠ মাটিৰ প্ৰায় আধা অংশই নদীৰ বুকুত জাহ গৈছে৷ জলবায়ুৰ পৰিৱৰ্তন বিষয়ক এক আন্তৰ্জাতিক পত্ৰিকা ইণ্টাৰনেশ্যনেল পাৰ্ছপেক্টিভ অন ক্লাইমেট চেইঞ্জ-ৰ ২০১৪ বৰ্ষৰ এটি গৱেষণা পত্ৰ মতে ঘোৰামাৰাৰ মুঠ মাটিকালি ১৯৭৫ চনত ৮.৫১ বৰ্গকিলোমিটাৰৰ পৰা টুটি গৈ ২০১২ চনত ৪.৪৩ বৰ্গকিলোমিটাৰ হয়৷ ইয়াৰ কাৰণ একাধিক৷ সুন্দৰবন অঞ্চলৰ এই দ্বীপ এলেকাত নদী আৰু উপকূলীয়া ভাঙোন, বান, ঘূৰ্ণীবতাহ, মেনগ্ৰ’ভ অৰণ্য হ্ৰাস পোৱা, সমুদ্ৰতলৰ উচ্চতা বৃদ্ধি ইত্যাদি৷ বান আৰু খহনীয়াৰ ফলত ঘোৰামাৰা অঞ্চলৰ পৰা মাটি হেৰুৱাই গৃহহাৰা হোৱা লোকৰ সংখ্যা স্পষ্টকৈ কোৱা টান৷ কিন্তু দ্বীপটোৰ বাসিন্দাসকলৰ হিচাপ অনুসৰি বিভিন্ন সময়ত প্ৰায় ৪,০০০ লোকে সাগৰ অঞ্চললৈ নাইবা কাকদ্বীপ তথা নামখানাৰ মূল ভূখণ্ডত আশ্ৰয় ল’বলৈ বাধ্য হৈছে৷
ভুঞাৰ সেই দিনটোৰ কথা স্পষ্টকৈ মনত আছে যেতিয়া তাইৰ ঘৰটো ভাঙি উটি গৈছিল৷ অৱশ্যে কোনটো বছৰৰ সেইটো ঘটনা সেয়া মনত নাই৷ ‘‘সেইখিনি সময়ত মই প্ৰতিবেশীৰ ঘৰৰ পুখুৰীত বাচন ধুই আছিলো৷ তাৰ পৰা আমাৰ ঘৰটো স্পষ্টকৈ দেখা যায়৷ মোৰ স্বামীৰ তেতিয়া যক্ষ্মা ৰোগ হৈ আছিল৷ প্ৰতিবেশীৰ ঘৰটো আমাৰ ঘৰটোতকৈ ডাঙৰ আছিল৷ তেঁও মোৰ স্বামী আৰু সন্তানক তেঁওৰ ঘৰলৈ লৈ যাবলৈ ক’লে৷ তেতিয়া বৰষুণ দিবলৈ ধৰিলে৷ আমাৰ ঘৰৰ মজিয়াত পানী উঠিল৷ বহুদেৰিলৈ আমাৰ ঘৰটোৱে ধাৰাসাৰ বৰষুণত তিষ্ঠি থাকিল৷ কিন্তু তাৰপিছত পূৱ দিশৰ পৰা বতাহৰ সমানে সমানে মুষলধাৰ বৰষুণ হ’বলৈ ধৰিলে৷ সেই সময়তে ঘৰটো ভাঙি পৰিল আৰু চকুৰ আগতেই নোহোৱা হৈ গ’ল৷ নৈয়ে ইতিমধ্যে ১০-১২ বাৰ আমাৰ ঘৰে-মাটিয়ে নিছে৷
পূৰ্ণিমা ভুঞা (বাওফালে) ৰ ঘৰটো নৈয়ে ১০-১২ বাৰ নিয়াৰ পিছত শেষত গৈ ১৯৯৩ চনত তেঁও সাগৰ দ্বীপলৈ উঠি যায়৷ আকৌ মণ্টু মণ্ডল (সোঁফালে)ৰ ঘৰ দুবাৰকৈ নৈয়ে নিয়াৰ ফলত মণ্ডলেও তালৈ উঠি আহিছে
ভুঞাৰ হাতত উপায় থকা হ’লে তাই আজিও ঘোৰামাৰাতেই থাকিলহেঁতেন৷ ‘‘আপোনাক কও কিয় সেই ঠাইটো মোৰ প্ৰিয়৷ তাৰে মানুহবোৰ বৰ ভাল আছিল৷ সকলোকে সহায়ৰ বাবে আগবাঢ়ি আহে৷ এটা পৰিয়ালে ঘৰ হেৰুৱালে অইন এজনে ততালিকে নতুন ঘৰ সজাৰ বাবে মাটি দি সহায় কৰে৷ কিন্তু ইয়াতে তেনে নহয়,’’ এইখিনি কৈ পূৰ্ণিমাই দীৰ্ঘশ্বাস এৰিলে৷ দুখজনক কথাটো হৈছে এয়ে যে খাচিমাৰা গাঁওখন সম্পূৰ্ণৰূপে জলমগ্ন আৰু ২০১১ চনৰ লোকপিয়ল মতে খাচিমাৰাৰ জনসংখ্যা শূণ্য৷ অৱশ্যে এতিয়াও প্ৰায় ৫ হাজাৰ লোক (২০১১ চনৰ লোকপিয়ল মতে) এই দ্বীপৰ ঘোৰামাৰা গাঁও পঞ্চায়তৰ অইন ছখন গাঁৱত বসবাস কৰি আহিছে (অৱশ্যে সময়ৰ সোঁতত তাতো জনসংখ্যা হ্ৰাস পাইছে)৷
মণ্টু মণ্ডলেও ১৯৯৩ চনত ঘোৰামাৰাৰ অইন পৰিয়ালৰ দৰে গংগাসাগৰলৈ উঠি অহাৰ পিছৰ সময়চোৱাত সাগৰ দ্বীপত সমুখীন হোৱা কষ্টকৰ দিনৰ কথা পাহৰা নাই৷ চৰকাৰে আৱণ্টন কৰি দিয়া মাটিত লৱণৰ পৰিমাণ অধিক থকাৰ ফলত প্ৰথম কেইবছৰমান খেতি কৰিব পৰা নাছিল৷ আনফালে খোৱাপানী কিম্বা গা ধোৱাৰ বাবেও স্বচ্ছ পানী নাছিল৷ বৰ্তমান ৬৫ বছৰ বসয়ৰ মণ্ডলে জীৱিকাৰ তাগিদাত দিনহাজিৰাৰ বাবে মাটি কাটে আৰু চুটকি মাছ বিক্ৰী কৰে৷ ১.৫ বিঘা মাটি (প্ৰায় আধা একৰ)ত তেঁও ঘৰ এটা সাজিলে আৰু ধানৰো খেতি ফলিল৷
নাও আৰু ঘোৰামাৰা দ্বীপৰ মাজত অনিশ্চয়তাত দুলি থকা কাঠৰ তক্তা এখনে সংযোগ স্থাপন কৰে, আনফালে মুৰি গংগাৰ ঢলে পাৰ খহাই পেলাইছে
কলকাতাৰ যাদৱপুৰ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ স্কুল অৱ অ’চিয়েনোগ্ৰাফিক ষ্টাডিজৰ অধ্যাপক সুগাতা হাজৰাই কয়, ‘‘ঘোৰামাৰাৰ ছিন্নমূল গাঁওবাসীক চৰকাৰে ‘পৰিৱেশগত শৰণাৰ্থী’ (ক্লাইমেট ৰিফিউজি) হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া নাই৷ কিয়নো তেঁওলোকে দেশৰ ভিতৰতেই প্ৰব্ৰজন কৰিবলগীয়া হৈছিল৷ ‘‘কিন্তু তেঁওলোকে নিশ্চয়কৈ পৰিৱেশগত প্ৰব্ৰজনকাৰী হিচাপে স্বীকৃতি পোৱা উচিত৷ চৰকাৰে এই বিশেষ পৰিচয়টিৰ স্বীকৃতি দি অসহায় মানুহখিনিৰ মৰ্যাদা আৰু ন্যায়বিচাৰ সুনিশ্চিত কৰা উচিত৷’’
বিকল্প জীৱিকাৰ উপায় নথকা হেতু শ্বেইখ দিলজানে ঘোৰামাৰাত পানৰ খেতি কৰিছিল, কিন্তু এবছৰ নৌহওতেই তেঁওৰ পানৰ খেতি নদীত জাহ গ’ল
সাগৰ দ্বীপৰ কৰ্মসংস্থাপনৰ অভাৱত পৰিয়ালৰ পুৰুষসকলে জীৱিকাৰ সন্ধানত পশ্চিমবংগ এৰি বাহিৰলৈ যাবলৈ বাধ্য হৈছে৷ উদ্বেগৰ আৰু এটি কাৰণ হৈছে সাগৰ দ্বীপটো প্ৰতি বছৰে খহনীয়ৰ ফলত মুঠ মাটিকালিৰ পৰিমাণ হ্ৰাস পাইছে আৰু তাৰে বাসিন্দাসকলে ঘৰ-মাটি হেৰুৱাব বুলি আতংকিত হৈছে৷
দিলজানৰ সৈতে কথা পতাৰ সময়ত তেঁও আমাক ৰিক্সাৰে দ্বীপৰ সেই স্থানলৈ লৈ গৈছিল য’ত নদী ভঙাৰ ফলত বিস্তীৰ্ণ এলেকা নদীৰ গৰ্ভত লীন হৈছে৷ সেই সময়তে ৰঞ্জিতা পুৰকাইতে আমাৰ সৈতে কথা-বতৰাত যোগ দিলে৷ তেঁওৰ ঘৰ নৈয়ে ইতিমধ্যে এবাৰ নিছে, তাৰে পৰা কেইমিটাৰমান দুৰতে তেঁওৰ ঘৰ৷ তেঁও কয়, ‘‘হয়তো এই ঘৰটোও নৈয়ে নিব৷ চাৰকাৰে কিনো কৰিছে? একো এটা কৰা নাই৷ অন্তত তেঁওলোকে নৈৰ মথাউৰিবোৰ মজবুত কৰিব পাৰিলেহেঁতেন৷ কিমান সাংবাদিক আহিছে, ফটো তুলিছে৷ কিন্তু তাৰ পিছত নাইকিয়া হৈ গৈছে৷ কিন্তু আমাৰ পৰিস্থিতিৰ কোনো পৰিৱৰ্তন হোৱা নাই৷ চৰকাৰে কি আমাক অইন ঠাইত মাটি দিবনে? এই দ্বীপটো ক্ৰমে সংকুচিত হ’ব ধৰিছে আৰু আমাৰ ঘৰ-মাটি নৈত বিলীন হ’ব ধৰিছে৷ কিন্তু কোনেও ভ্ৰুক্ষেপকে নকৰে৷’’
অনুবাদঃ পংকজ দাস
