चारुबालाः आनंद आणि झुमुर, दुःख आणि गाणं

श्रावण, वय ७५ चारुबालाचे व्यवस्थापक, एजंट आणि त्यांच्या खेळांचे समनव्यक आहेत. ते एक रसिक आहेत आणि काव्य आणि संगीताचे चाहते मानले जातात. एक नचनी आणि रसिक यांच्यामध्ये बहुतेक वेळा शरीरसंबंध असतात.

वरच्या ओळीतः श्रावण कालिंदी आणि चारुबाला खेळ सुरू करण्याच्या तयारीत. खाली डावीकडेः चारुबाला त्यांच्या गटातले ढोलकपटू आणि शेजारी राहणारे साठीचे चेपू कालिंदी आणि त्यांची पत्नी पद्मा यांच्याशी सेनाबानाच्या घरी गप्पा मारतायत. झुमुरचा हंगाम नसतो तेव्हा चेपू शेतमजुरी आणि बांधकामावर काम करतात. खाली उजवीकडेः चेपू पुरुलिया गावात खेळ सुरू होण्याआधी आपला पोषाख परिधान करतायत. त्यांच्या ऐपतीप्रमाणे सजून तयार होतात. गावातल्या इतर गटांसाठीही ते साथ करतात.

डावीकडेः चारुबालांचा १२ वर्षांचा नातू, माहेश्वर कालिंदी देखील मजा करत खेळासाठी तयार होतोय. झुमुरमध्ये मुलं काम करत नसली तरी. उजवीकडेः झुमुरमध्ये काम करणाऱ्यांच्या घरातली मुलं लहानपणापासूनच गाणं मात्र शिकतात. गटातल्या शांतीराम यांचा मुलगा मंगल खादू कालिंदींच्या घरी ढोलक वाजवतोय. खादू चारुबालाच्या गटात आहे आणि त्यांच्या शेजारी राहतो.

सगळे तयार, आता खेळ सुरू करायची वेळ झालीः चारुबाला सेनबाना गावात खेळाच्या जागेच्या निघाल्या आहेत. या जागेला बैशाल, नचनीशाल किंवा आखाडा म्हणतात

आणि आता आखाड्यात खेळासाठी श्रावण कालिंदी यांनी पण प्रवेश घेतला आहे

चारुबाला खेळ सुरू करण्याआधी परंपरेप्रमाणे देवांना आणि गुरुंना वंदन करतात. त्यांच्यासोबत आहेत (डावीकडून उजवीकडे) भजन कालिंदी, खादू कालिंदी (फक्त हात दिसतोय) आणि चरण महातो. भजन आणि चरण नेहमी गटाबरोबर नसतात. ते अधून मधून येतात.

पुरुलियातले गावकरी चारुबाला कालिंदींचा नाच पाहतायत, चेपू कालिंदी ढोलक आणि अमृतो महातो धमशा वाजवतायत

चेपू आणि अमृतो खेळात रंगून गेलेत. झुमुरच्या हंगामात प्रत्येक कलाकाराला खेळामागे रु. ३०० ते ४०० मिळतात तर चारुबाला आणि श्रावण एक ते दीड हजार कमाई करतात

एकदम जोशात असलेले साठीच्या आसपास असणारे चेपू कालिंदी खेळात एकदमच बेभान झालेत

डावीकडेः चारुबाला कालिंदी नाचतायत, आजूबाजूच्या प्रेक्षकांनी त्यांच्या साडीला १० रुपयांच्या, कधी कधी १०० रुपयांच्या नोटा अडकवल्या आहेत. नचनीचा खेळ काही विशिष्ट विषयांवर असतो, प्रेम, भक्ती, विरह आणि वासना. नमनाने सुरुवात होऊन नंतर खेळात भक्तीरचना सादर होतात. हळू हळू जसा खेळ पुढे सरकतो तसं तालाचा वेग वाढतो आणि नाचही जास्त शृंगारिक व्हायला लागतो. उजवीकडेः अनेक झुमुर राधा आणि कृष्णाच्या प्रेमाभोवती गुंफलेले असतात. बहुतेक वेळा रसिक कृष्णाची भूमिका वठवतो तर नचनी राधा होते. इथे चेपू कृष्णाच्या भूमिकेत दिसतायत

एका सामुदायिक बैठकीत नचनी आणि सोबत रसिक व इतर साथीदार त्यांच्या वेगवेगळ्या समस्या मांडण्यासाठी जमलेत. मनभूम लोक संस्कृती ओ नचनी उन्नयन समितीच्या मार्फत ते एकत्र आलेत. स्त्री व पुरुष ट्रान्सजेंडर व्यक्तींची संघटना असणाऱ्या कोलकात्याच्या दरबार महिला समन्वय कमिटीची एक शाखा म्हणून ही संघटना काम करते. समितीचे सचिव सांगतात की एकूण ५५ नचनी आणि रसिक आणि सुमारे ४,५०० साथीदार कलावंत त्यांचे सदस्य आहेत. संस्थेतर्फे सेनाबानामध्ये झुमर कलावंतांच्या मुलांसाठी शाळा चालवली जाते. चारुबाला या शाळेमध्ये सेवाभावी काम करतात, निधी गोळा करणं आणि मुलांसाठी मध्यान्ह भोजन बनवणं ही त्यांची कामं असतात

चारुबाला कालिंदी नाचतायत, जवळच्याच गावात राहणाऱ्या आरती महातो आणि मोंजुरा हाजरा बघतायत. निखळ मैत्रीचे हे काही क्षण, प्रेक्षक आणि टाळ्या-शिट्ट्यांच्या पल्याड