एल्मा जेव्हा सेल्मा होतो

“आम्ही आता कधीच परत जाणार नाही,” भीमा सोदी म्हणतात. “आम्ही आमच्या मूळ गावी जंगलवाले [नक्षलवादी] आणि जुडूमवाले [सलवा जुडूमची सेना] या दोघांमुळे हैराण झालो होतो.”

सोयम् लिंगमा देखील आपल्या मूळ गावी कधीच परत जाणार नाही, असं म्हणतात. छत्तीसगडच्या दंतेवाडा जिल्ह्यातील भंडारपदर हे त्यांचं मूळ गाव. छत्तीसगडमधून बाहेर पडून आता आंध्र प्रदेशातील पश्चिम गोदावरी जिल्ह्यातील बुर्गमपाडू मंडलात चिपुरूपाडू येथे राहणाऱ्या २७ कुटुंबांपैकी ते आणि भीमा.

आंध्र प्रदेशातील पूर्व व पश्चिम गोदावरी तसेच तेलंगणातील खम्मम् आणि वारंगळ जिल्ह्यातल्या अंतर्गत विस्थापितांच्या अनेक  वस्तींपैकी ही एक.

यातील बहुतांश लोकांना हिंसेचा प्रत्यय आला आहे. सुकमा जिल्ह्यातील कोंटा मंडलात ताडमेटला या गावात राहणारा ३० वर्षीय रवी सोदी सांगतो, “२००५ मध्ये आमच्या गावावर आक्रमण झाल्यावर आम्ही आमचं राहतं घर सोडलं…. अख्खं गाव पळून जंगलात लपून बसलं, मात्र माझा तिशीतला चुलता मात्र घरातच अडकला होता. त्याला पकडून ठार करण्यात आलं आणि नंतर पूर्ण गाव आग लावून जाळण्यात आलं. भीतीपोटी आम्ही इथे राहायला आलो.” रवी आता खम्मम् जिल्ह्यातील चिंतलपाडू गावात राहतो.

आरोग्यविषयक काम करणाऱ्या एका सामाजिक संस्थेच्या सांगण्यानुसार सुमारे चिपरूपाडूसारख्या अन्य २०० वसाहती आहेत, जिथे ५०,००० स्थलांतरितांनी आश्रय घेतला आहे. स्थानिक लोकांसोबत संघर्ष टाळण्यासाठी ह्या वसाहती जंगलाच्या आतील भागात वसविलेल्या आहेत. आदिवासींना येथील जंगलाचा भाग परिचित आहे. या भागात त्यांना कसायला आणि घर बांधायला जागा मिळते. ते स्वस्तात मजुरी करत असल्याने स्थानिक लोकांनाही त्यांच्या येऊन राहण्यावर हरकत नाही. दोघांची बोली सारखी असल्याने संभाषणही सोपं होतं.

भीमा सोदी आणि त्यांच्या पत्नी सोदी मंगी मजुरी करतात. दिवसाला १२० रुपयांच्या रोजीवर ते शेतांमधली मिरची तोडायचं काम करतात पण ते मिरचीच्या स्वरूपातच रोजी घेणं पसंद करतात – म्हणजे तोडलेल्या दर १२ किलो मिरचीमागे एक किलो मिरची. या दांपत्याला सहा वर्षांची लक्ष्मी आणि तीन वर्षांचा पोजा अशी दोन मुलं आहेत. पती पत्नी मिळून कधीकधी मनरेगावरही काम करतात. स्वतः भात आणि मक्याचं पीकसुद्धा घेतात. “मी इथे माझी स्वतःची जमीन तयार केली आहे,” भीमा म्हणतात. त्यांच्या बोलण्यावरून ते समाधानी वाटत असले तरी त्यांची ही जमीन म्हणजे अतिक्रमण केलेली वनजमीन आहे आणि त्यांच्याकडे त्याचा ‘पट्टा’ नाही.

इतरांना फेब्रुवारी ते एप्रिल या मिरचीच्या हंगामात स्थलांतर करणं आणि बाकी काळ घरी राहणं जास्त पसंत आहे. “आम्ही नातेवाईकांकडे राहतोय आणि जे मिळेल ते काम शोधतोय. छत्तीसगडमधली त्यांच्या गावातली कापणी संपलीये आणि आता इथे मळ्यांच्या मालकांसाठी जामई (निलगिरी) ची झाडं तोडायचं काम आम्ही करतोय,” १२ मजुरांच्या गटातला एक जण सांगतो (तो आपलं नाव सांगायचं जाणीवपूर्वक टाळतो). तो आणि इतरही काही जण मिरचीची तोड करतात – त्या बदल्यात रोजी म्हणून मिळणारी मिरची ह्या दुर्गम आदिवासी भागातील लोकांच्या आहाराचा महत्त्वाचा घटक आहे.

मंगराज सोदी हे अशाच हंगामी स्थलांतरित मजुरांना आसरा देतात. “मी १० वर्षांपूर्वी इथे आलो तेव्हा फार फार तर १२ वर्षांचा असेन. मी एका आश्रम शाळेत इयत्ता सातवीत शिकत होतो. माझ्या घरच्यांना माझं शिक्षण चालू ठेवणं जड जात होतं,” ते सांगतात. “मग मी शाळा सोडून माझ्या सवंगड्यांसोबत इथे येऊन स्थायिक झालो. मी काही वनजमीन साफ करून ती कसायला सुरुवात केली. माझ्या गावातली काय नि इथली काय, माझ्या ताब्यात असलेली जमीन किती, हे काही मी मोजलं नाही आणि मला माहितही नाही.”

आणखी एक गावकरी, मडकम् नंदा म्हणतो, “जेव्हा सलवा जुडूमच्या सेनेने दोरनापाल आणि पोलमपल्लीच्या गावकऱ्यांना मारहाण केली तेव्हा आम्ही आमचं गाव सोडून पळालो. आम्ही जवळच टुमेरपाल वस्तीत राहत होतो. दोघं भाऊ मिळून चौघं असे आम्ही इथे आलो.” तुम्हाला परत जायला आवडेल का, असं मी त्यांना विचारलं असता, “छे, छे कधीच नाही कारण ही जागा चांगली आहे,” तो सहज बोलून जातो.

मूळचे छत्तीसगडच्या सुकमा जिल्ह्यातल्या गावचे कलमू इथे आले कारण त्यांच्या गावातील लोकांना सलवा जुडूमने दोरणापाल जवळ एका निवारण शिबिरात डांबायला सुरुवात केली. एक महिना शिबिरात राहिल्यानंतर ते तिथून निघाले.

पुनर्वसन झाल्यानंतर नवी ओळख मिळालेले कलमू एकटेच नाहीत. “उधर (तिकडे) एल्मा देवा, इधर (इकडे) सेल्मा देवया,” खम्मम् जिल्ह्यातील उपका ग्रामपंचायतीतील एक तरुण हसून सांगतो. हे गाव चिपुरूपाडूपासून २५–३० किमी लांब आहे. “तेलुगू भाषेत ‘देवा’ चं देवया होतं. पण माझी काहीच हरकत नाही, मला दोन्ही नावं चालतात.” एल्माला आपल्या घरी परतण्याची अजिबात इच्छा नाही. “ही जागा शांत असून आम्ही इथे बरे आहोत… आम्ही छत्तीसगड सोडलं तेव्हा दोन्ही बाजूंची [सैन्यदल आणि सशस्त्र क्रांतीकारक] परवानगी घेतली होती, जेणेकरून आम्ही दोन्हीपैकी कुठल्या तरी एका शिबिरात सामील झाल्याची शंका त्यांना येऊ नये.”

स्थानिक लोकांच्या मते नक्षलवादी चळवळीमुळे शेजारच्या सुकमा, दंतेवाडा आणि बीजापूर जिल्ह्यातली सुमारे २२ कुटुंबं इथे येऊन स्थायिक झाली आहेत. गावाला जोडणारा एकही रस्ता पक्का नाही आणि गावकऱ्यांना चार किमी दूर असलेल्या नारायणपुरम् या गावातून रेशन घ्यावं लागतं.

चिंतलपाडूतील स्थलांतरितांनाही प्रचंड संघर्षानंतर आधार कार्ड, रेशन कार्ड आणि मतदार ओळखपत्र मिळालं आहे. मात्र, इथे पिण्याचं पाणी, वीज, दवाखाना, शिक्षण यासारख्या आवश्यक सुविधा पुरेशा प्रमाणावर नाहीत. स्थानिक पोलीस या लोकांविरुद्ध कधीही खटला दाखल करू शकतात आणि फर्मान निघताच चौकशीसाठी त्यांना पोलीस चौकीत हजर राहावं लागतं.

कालांतराने, २०११–१२ च्या सुमारास सलवा जुडूमचा अंत झाल्यानंतर बरेच लोक आता छत्तीसगडला परतले आहेत कारण आता त्यांना इथे येणं सुरक्षित वाटत आहे. बाकी आदिवासी स्थलांतरितांना मात्र, शांततेची हमी, कसण्यासाठी जमिनीचा तुकडा, आणि नव्या जागेत उपजीविकेचं काही तरी साधन पुरेसं आहेसं दिसतं.

अनुवाद: कौशल काळू