आजवर संजय गोपेचं एकही पाऊल कधी अडखळलं नाहीये – कारण त्याने आजवर एकही पाऊल जमिनीवर टाकलं नाहीये. १८ वर्षांचा हा मुलगा चाकाच्या खुर्चीला खिळलेला आहे. माझी त्याची भेट झाली बांगोमध्ये. झारखंडच्या पूर्बी सिंघभुम जिल्ह्याच्या जादुगुडा गावात. युरेनियम कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड या कंपनीच्या खाणींपासून हे गाव फक्त सहा किलोमीटरवर आहे.
यूसीआयएल ही सरकारी कंपनी असून त्यांची पहिली खाण १९६७ साली खोदली गेली. जादुगुडा आणि आसपासच्या सहा खाणींमधून निघणाऱ्या खनिजावर प्रक्रिया करून त्यापासून ‘यलोकेक’ (युरेनियम ऑक्साइडचं मिश्रण) तयार करून आणि हैद्राबादमधील न्यूक्लियर फ्युएल कॉम्प्लेक्स इथे पाठवलं जातं.
दोन वर्षांचा झाला तरी संजय चालत नव्हता म्हणून काळजीत पडलेल्या त्याच्या आई-वडलांनी त्याला युसीआयएलच्या हॉस्पिटलमध्ये नेलं. त्याचे वडील रोजंदारीवर काम करतात आणि आई भाताच्या खाचरात कामाला जाते. त्यांच्या गावातले बहुतेक हेच काम करतात. काही जण खाणींमध्ये काम करतात आणि बाकीच्यांचं असं म्हणणं आहे की त्यांना नोकरी देण्याचं वचन दिलं होतं पण आजवर त्यांना नोकऱ्या मिळालेल्या नाहीत. डॉक्टरांनी संजयच्या आई-वडलांना सांगितलं की काळजीचं काहीही कारण नाहीये. त्यामुळे तेही तो चालेल याची वाट पाहत राहिले. पण त्यांच्या लेकाने पहिलं पाऊल काही टाकलं नाही. पहिलंच नाही तर एकही पाऊल संजय टाकू शकला नाही.
८०० लोकसंख्या (जनगणना, २०११) असलेल्या बांगोमध्ये संजयसारख्या अनेक मुलांना जन्मतःच व्यंग आहे किंवा काही दगावली आहेत. या गावातली बहुतेक कुटुंबं संताल, मुंडा, ओराँव, हो, भूमीज आणि खरिया आदिवासी आहेत. २००७ साली शांती आणि विकासासाठी भारतीय वैद्यक (Indian Doctors for Peace and Development) या संस्थेने केलेल्या एका अभ्यासानुसार खाणींच्या जवळ (०-२.५ किमी) राहणाऱ्या मुलांमध्ये जन्मजात व्यंगांमुळे मृत्यू येण्याचं प्रमाण खाणींपासून दूर (३०-३५ किमी) राहणाऱ्यांपेक्षा ५.८६ पट अधिक आहे.
गर्भ पडून गेल्याचं प्रमाणही जास्त असल्याचं इथल्या बाया सांगतात. खाणींमध्ये काम करणाऱ्या किंवा प्रक्रिया केंद्रात आणि टेलिंग पाँड (युरेनियम खनिजावर प्रक्रिया केल्यानंतर जो विषारी मैला मागे राहतो त्याची तळी) जवळ काम करणाऱ्या अनेकांना कॅन्सर आणि टीबीमुळे आपला जीव गमवावा लागला आहे.
ही व्यंगं आणि आजार अधिक किरणोत्सर्जन आणि किरणोत्सारी कचऱ्याशी संबंधित असल्याचं अनेक भारतीय आणि आंतरराष्ट्रीय शास्त्रज्ञ सांगत आले आहेत. खासकरून विषारी पाण्याच्या तळ्यांच्या आजूबाजूला असलेल्या वस्त्यांना हा धोका अधिक असतो कारण काही ना काही कारणाने त्यांचा या पाण्याशी संपर्क येतो. पण, युसीआयएल मात्र आपल्या वेबसाइटवर असा दावा करतं की “हे आजार... किरणोत्साराशी संबंधित नसून कुपोषण, हिवताप आणि गलिच्छ राहणी वगैरेंमुळे होत आहेत.”
पूर्बी सिंघभुममध्ये युसीआयएलच्या सात खाणी आहेत – जादुगुडा, भातिन, नरवापहार, बागजाता, तुरामडीह, माहुलडीह आणि बांडुहुडांग. किरणोत्सर्गाच्या जीवघेण्या परिणामांविरोधात इथल्या न्यायालयांमध्ये याचिका दाखल झाल्या आहेत. सर्वोच्च न्यायालयात जनहित याचिका दाखल करण्यात आली आहे. २००४ साली तीन न्यायमूर्तींच्या एका खंडपीठाने आण्विक ऊर्जा आयोगाच्या प्रतिज्ञापत्राच्या आधारे ही याचिका रद्द केली. यात आयोगाने म्हटलं होतं की “युरेनियमच्या कचऱ्यातून होणारा किरणोत्सर्ग टाळण्यासाठी व नियंत्रित करण्यासाठी पुरेशी पावलं उचलण्यात आली आहेत.” देशाची युरेनियमची गरज भागवली जात असताना इथल्या गावकऱ्यांना किती मोठी किंमत चुकवावी लागत आहे याकडे जादुगुडा आणि आसपासच्या झारखंडी ऑर्गनायझेशन अगेन्स्ट रेडिएशनसारख्या (किरणोत्सारविरोधी झारखंडी संघटना) जन संघटना मात्र सातत्याने लक्ष वेधून घेत आल्या आहेत.