આંખમાં સુવર્ણચંદ્રક, ઉઘાડા પગ, ડામરની સડક ને પરભાનીના દોડવીરો

સ્પોર્ટ્સ એકેડેમીની પાછળથી જતા ડામરના રોડ પર લાંબી દોડની કવાયત પછી અટકતાં તેઓ કહે છે, “એક દિવસ હું ઓલિમ્પિકમાં ભારત માટે મેડલ જીતવા માંગુ છું.” તેમના થાકેલા અને ઘાયલ ઉઘાડા પગ ચાર કલાકની સખત તાલીમ પછી આખરે જમીન પર આરામ કરી રહ્યા છે.

આ 13 વર્ષીય લાંબા અંતરનાં દોડવીર આધુનિક સમયની કોઈ ફેશનમાં ઉઘાડે પગે નથી દોડતાં. તેઓ કહે છે, “હું ઉઘાડા પગે એટલા માટે દોડું છું, કારણ કે મારા માતા-પિતાને દોડવાના મોંઘા જૂતા ખરીદવા પોસાય તેમ નથી.”

વર્ષા કદમ દુષ્કાળગ્રસ્ત મરાઠવાડામાં રાજ્યના સૌથી ગરીબ જિલ્લાઓમાંના એક એવા પરભનીના ખેતમજૂરો, વિષ્ણુ અને દેવશાલાની પુત્રી છે. તેમનો પરિવાર માતંગ સમુદાયનો છે, જે મહારાષ્ટ્રમાં અનુસૂચિત જાતિ તરીકે સૂચિબદ્ધ છે.

આંખોમાં સપનાં અને મક્કમ મનવાળી વર્ષા કહે છે, “મને દોડવું ગમે છે. પાંચ કિલોમીટરની બુલદાના અર્બન ફોરેસ્ટ મેરેથોન 2021માં મારી પ્રથમ દોડ હતી. જ્યારે હું બીજા ક્રમે આવીને મારો પહેલો ચંદ્રક જીતી ત્યારે મને ખૂબ સારું લાગ્યું હતું. હું વધુ સ્પર્ધાઓ જીતવા માંગુ છું.”

જ્યારે તે માત્ર આઠ વર્ષની હતી ત્યારે જ તેના માતા-પિતાએ તેના જુસ્સાને ઓળખી કાઢ્યો હતો. “મારા મામા પરાજી ગાયકવાડ રાજ્ય કક્ષાના રમતવીર હતા. તેઓ અત્યારે સેનામાં છે. તેમને જોઈને હું પણ દોડવા લાગી હતી.” 2019માં તેમણે આંતર-શાળાની રાજ્ય-સ્તરની સ્પર્ધામાં ચાર કિલોમીટરની ક્રોસ-કન્ટ્રી દોડમાં બીજો ક્રમ મેળવ્યો હતો અને “તેનાથી મને દોડવાનું ચાલુ રાખવા માટે વધુ આત્મવિશ્વાસ મળ્યો હતો.”

માર્ચ 2020માં મહામારી ફેલાવાથી શાળાઓ બંધ થઈ ગઈ હતી. આ સમય દરમિયાન બે કલાક સવારે અને બે કલાક સાંજે દોડનારાં વર્ષા કહે છે, “મારા માતા-પિતા પાસે કોઈ સ્માર્ટફોન ન હતો કે જેમાં હું ઓનલાઈન ક્લાસ ભરી શકું.”

ઓક્ટોબર 2020માં, 13 વર્ષની ઉંમરે, તે મહારાષ્ટ્રના પરભાની જિલ્લાના પિંપળગાંવ થોમ્બરે ગામની બહારની શ્રી સમર્થ એથ્લેટિક્સ સ્પોર્ટ્સ રેસિડેન્શિયલ એકેડમીમાં જોડાઈ હતી.

હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા સમુદાયોના અન્ય 13 રમતવીરો, આઠ છોકરાઓ અને પાંચ છોકરીઓ, પણ અહીં તાલીમ લે છે. કેટલાક રમતવીરો રાજ્યના ખાસ કરીને સીમાંત આદિવાસી જૂથો (PVTG) થી સંબંધ ધરાવે છે. તેમના માતા-પિતા મરાઠવાડા પ્રદેશમાં ખેડૂતો, શેરડી કાપનારાઓ, ખેતમજૂરો અને સ્થળાંતરિત મજૂરો તરીકે કામ કરે છે, જેઓ તેમના કાળઝાળ દુષ્કાળ માટે વધુ જાણીતા છે.

અહીં તાલીમ લેતા આ યુવાનોએ રાજ્ય અને રાષ્ટ્રીય સ્તરની રેસમાં પણ ભાગ લીધેલો છે, અને કેટલાક તો આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ પણ કરી ચૂક્યા છે.

સ્ટાર રમતવીરો આખું વર્ષ અકાદમીમાં રહે છે અને 39 કિલોમીટર દૂર પરભનીમાં શાળા/કોલેજમાં હાજરી આપે છે. તેઓ માત્ર વિરામ દરમિયાન જ ઘરે પાછા ફરે છે. આ અકાદમીના સ્થાપક રવિ રસકટલા કહે છે, “તેમાંના કેટલાકને સવારની શાળા છે, અને અન્ય રમતવીરો બપોરે શાળાએ જાય છે. તેથી, અમે તે મુજબ તાલીમનું આયોજન કરીએ છીએ.”

રવિ કહે છે, “અહીંના બાળકોમાં વિવિધ રમતોમાં આગળ વધે તેવી ઘણી પ્રતિભાઓ છે, પરંતુ જ્યારે પરિવારો બે ટંકના ભોજન માટે પણ સંઘર્ષ કરી રહ્યા હોય ત્યારે તેમના માટે તેને વ્યવસાય તરીકે અપનાવવું મુશ્કેલ છે” તેઓ 2016માં અકાદમી શરૂ કરતા પહેલાં જિલ્લા પરિષદની શાળાઓમાં રમતગમત શીખવતા હતા. હંમેશા કોચિંગ, તાલીમ, આહાર અને જૂતાં માટે પ્રાયોજકોની શોધમાં રહેતા આ 49 વર્ષીય કોચ કહે છે, “મેં આવા [ગ્રામીણ] બાળકોને ખૂબ જ નાની ઉંમરથી મફતમાં શ્રેષ્ઠ તાલીમ આપીને તેમને તૈયાર કરવાનું નક્કી કર્યું.”

આ અકાદમી એક કામચલાઉ ટીનનું માળખું છે, જે વાદળી રંગથી રંગાયેલું છે અને બીડ બાયપાસ રોડને અડીને આવેલા ખેતરોની વચ્ચે આવેલું છે. તે દોઢ એકર જમીન પર ઉભું છે, જે પરભનીના રમતવીર જ્યોતિ ગાવટેના પિતા શંકરાવની માલિકીનું છે. તેઓ રાજ્ય પરિવહન કચેરીમાં પટાવાળા તરીકે કામ કરતા હતા, અને જ્યોતિની માતા રસોઈયા તરીકે કામ કરે છે.

દોડવા પાછળ પોતાનું જીવન સમર્પિત કરનારાં જ્યોતિ કહે છે, “અમે ટીનની છતવાળા ઘરમાં રહેતાં હતાં. હું થોડા પૈસા રોકી શકી અને અમે અમારું પોતાનું એક માળનું ઘર બનાવવામાં સફળ રહ્યાં. મારો ભાઈ [મહારાષ્ટ્ર પોલીસ કોન્સ્ટેબલ] પણ પહેલા કરતાં વધુ કમાણી કરે છે.” તેમને લાગ્યું કે તેમનો પરિવાર તેમની ખેતીની જમીન ‘રવિ સર’ને તેમની રમતગમત અકાદમી માટે આપી શકે છે, અને તેને તેના માતા-પિતા અને તેના ભાઈનો પણ ટેકો છે. તે કહે છે, “આ પરસ્પરની સમજણ છે.”

અકાદમીમાં, ટીન શીટ્સ તે જગ્યાને બે ભાગમાં વિભાજિત કરે છે, જે દરેકનું કદ લગભગ 15 x 20 ફૂટ છે. જેમાંનો એક ભાગ છોકરીઓ માટે છે અને તેમાં પાંચ છોકરીઓ ત્રણ પથારીમાં ગુજારો કરો છે, જે અકાદમીને દાતાઓ પાસેથી મળી છે. બીજો ઓરડો છોકરાઓ માટે છે અને ત્યાં ગાદલાં કોંક્રિટના ભોંયતળિયા પર ગોઠવાયેલાં છે.

બન્ને ઓરડાઓમાં એક ટ્યુબ લાઇટ અને પંખો છે; જ્યારે વીજળી હોય ત્યારે તે ચાલુ થાય છે જે ઘણીવાર ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. આ વિસ્તારમાં ઉનાળામાં તાપમાન 42 ડિગ્રી સુધી જઈ શકે છે, અને શિયાળામાં તે 14 ડિગ્રી સુધી ઘટી જાય છે.

2012ની મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય રમત નીતિ , રમતવીરોના પ્રદર્શનમાં સુધાર કરવા માટે રાજ્યને રમતગમત સંકુલ, અકાદમીઓ, શિબિરો અને રમતગમતના સાધનો પૂરા પાડવાનું ફરજિયાત બનાવે છે.

પરંતુ રવિ જણાવે છે કે, “દસ વર્ષની આ નીતિ માત્ર કાગળ પર જ રહી છે. જમીન પર તેનું કોઈ વાસ્તવિક અમલીકરણ નથી. સરકાર આવી પ્રતિભાને ઓળખવામાં નિષ્ફળ રહી છે. રમતગમત અધિકારીઓમાં ઘણી બેપરવાઈ છે.”

ભારતના કોમ્પ્ટ્રોલર અને ઓડિટર જનરલ દ્વારા 2017માં રજૂ કરાયેલા ઓડિટ રિપોર્ટમાં પણ સ્વીકારવામાં આવ્યું છે કે, તાલુકા સ્તરથી લઈને રાજ્ય સુધી રમતગમતની માળખાગત સુવિધાઓ વિકસાવવાનો રમતગમત નીતિનો ઉદ્દેશ હજુ પૂર્ણ થયો નથી.

રવિ કહે છે કે તેઓ અકાદમીનો દૈનિક ખર્ચ ખાનગી કોચિંગ કરીને પૂરો કરે છે. “મારા ઘણા વિદ્યાર્થીઓ કે જેઓ હવે ઉત્કૃષ્ટ મેરેથોન દોડવીરો છે, તેઓ તેમની ઈનામની રકમ દાનમાં આપે છે.”

તેના મર્યાદિત નાણાકીય સંસાધનો અને સુવિધાઓ હોવા છતાં, આ અકાદમી રમતવીરો માટે પૌષ્ટિક આહાર પૂરો પાડે છે. અઠવાડિયામાં ત્રણથી ચાર વખત ચિકન અથવા માછલી આપવામાં આવે છે. અન્ય દિવસોમાં લીલા શાકભાજી, કેળા, જુવાર, બાજરી, ભાખરી, ઈંડા, અને મટકી, મગ, અને ચણા, જેવા ફણગાવેલા કઠોળ આપવામાં આવે છે.

રમતવીરો સવારે 6 વાગ્યાથી ડામરના રસ્તા પર પ્રેક્ટિસ શરૂ કરે છે અને સવારે 10 વાગ્યે વિરામ લે છે. સાંજે 5 વાગ્યા પછી તેઓ એ જ રસ્તા પર સ્પીડ વર્કની પ્રેક્ટિસ કરે છે. તેમના કોચ સમજાવે છે, “આ રસ્તો એટલો વ્યસ્ત નથી હોતો, પરંતુ તેમ છતાં દોડતી વખતે અમારે ત્યાંથી પસાર થતા વાહનોથી સાવચેત રહેવું પડે છે. હું તેમની સલામતી માટે ખૂબ જ સાવચેતી રાખું છું. સ્પીડ વર્કનો અર્થ થાય છે ઓછામાં ઓછા સમયમાં મહત્તમ અંતર કાપવું. જેમ કે 2 મિનિટ 30 સેકન્ડમાં એક કિલોમીટરનું અંતર કાપવું.”

વર્ષાના માતા-પિતા તે દિવસની રાહ જુએ છે જ્યારે તેમની રમતવીર પુત્રીનું રાષ્ટ્રીય સ્તરના રમતવીર બનવાનું સપનું સાકાર થાય. તે 2021થી સમગ્ર મહારાષ્ટ્રમાં ઘણી મેરેથોનમાં ભાગ લઈ રહી છે. તેનાં માતા ખુશીથી કહે છે, “અમે ઇચ્છીએ છીએ કે તે દોડમાં શ્રેષ્ઠ બને. તેને અમારું સંપૂર્ણ સમર્થન છે. તે આપણને અને દેશને ગૌરવ અપાવશે.” વર્ષાના પિતા વિષ્ણુ ઉમેરે છે, “અમે ખરેખર તેને સ્પર્ધાઓમાં દોડતી જોવા માંગીએ છીએ. મને આશ્ચર્ય થાય છે કે તે આવું કેવી રીતે કરે છે?”

2009માં જ્યારે તેમના લગ્ન થયા, ત્યારે આ દંપતી નિયમિતપણે સ્થળાંતર કરતાં હતાં. જ્યારે તેમની સૌથી મોટી સંતાન વર્ષા, ત્રણ વર્ષની હતી, ત્યારે તેના માતા-પિતા શેરડી કાપવાની મજૂરી કરવા ગામમાંથી બહાર જતા હતા. તેમનો પરિવાર તંબુઓમાં રહેતો અને હંમેશા ફરતો રહેતો. દેવશાળા યાદ કરીને કહે છે, “ટ્રકોમાં સતત મુસાફરી કરવાથી વર્ષા બીમાર પડી જતી, તેથી અમે જવાનું બંધ કરી દીધું.” તેના બદલે તેઓએ ગામની આસપાસ કામ શોધવાનું શરૂ કર્યું, જ્યાં વિષ્ણુ કહે છે કે, “સ્ત્રીઓને 100 રૂપિયા અને પુરુષોને 200 રૂપિયા દૈનિક મજૂરી મળે છે.” વિષણુ વર્ષમાં છ મહિના માટે શહેરમાં સ્થળાંતર કરે છે. તેઓ કહે છે, “હું નાસિક અને પૂણે જાઉં છું અને સિક્યુરિટી ગાર્ડ તરીકે અથવા બાંધકામ સ્થળ પર કામ કરું છું, અથવા ક્યારેક હું નર્સરીમાં કામ કરું છું.” વિષ્ણુ 5 થી 6 મહિનામાં કુલ 20,000 થી 30,000 રૂપિયા કમાણી કરી શકે છે. દેવશાલા ઘરે રહે છે, અને તેમના અન્ય બાળકો, એક છોકરી અને એક છોકરો, શાળા ચૂકી ન જાય તેની ખાતરી કરે છે.

તેમના શ્રેષ્ઠ પ્રયાસો પછી પણ, વર્ષાના માતા-પિતા વર્ષા માટે યોગ્ય જૂતાની જોડી લાવી શક્યા નથી. પરંતુ આ યુવાન રમતવીર તે વાતને બંધ કરતાં કહે છે, “હું મારી ઝડપ અને દોડવાની તકનીક પર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાનો પ્રયાસ કરું છું.”

છગન બોમ્બલે એક મેરેથોન દોડવીર છે, જેમણે જૂતાની જોડી પરવડી શકે તે પહેલાં તેમની પ્રથમ રેસ જીતવા માટે રાહ જોવી પડી હતી. તેઓ અત્યારે પહેરેલી એક ચીંથરેહાલ જૂતાંની જોડી અમને બતાવતા કહે છે, “મેં જૂતાંની મારી પહેલી જોડી 2019માં ખરીદી હતી. જ્યારે મેં શરૂઆત કરી હતી, ત્યારે મારી પાસે જૂતાં ન હતાં, પરંતુ જ્યારે મેં મેરેથોન જીતીને થોડી ઈનામની રકમ મેળવી, ત્યારે હું જૂતાં ખરીદી શક્યો હતો.”

આ 22 વર્ષીય દોડવીર આંધ આદિજાતિના ખેતમજૂરના પુત્ર છે, અને તેમનો પરિવાર હિંગોલી જિલ્લાના ખંબાલા ગામમાં રહે છે.

તેમની પાસે હવે જૂતાં તો છે, પરંતુ તેમને મોજાં ભાગ્યે જ પરવડતા હોવાથી, તેમને ચીંથરેહાલ થઈ ગયેલા જૂતાંના સોલમાંથી ડામર વાગે છે. તેઓ આ પત્રકારને હકીકતથી વાકેફ કરતાં કહે છે, “સિન્થેટીક ટ્રેક અને સારાં જૂતાં હોય, તો તેનાથી સારું રક્ષણ પણ થઈ શકે અને ઇજાઓ પણ ઓછી થાય.” સામાન્ય જખમો અને કાપને સાફ કરતાં તેઓ કહે છે, “અમે અમારા માતા-પિતા સાથે ખેતરમાં ચાલવા, દોડવા, રમવા, ટેકરીઓ પર ચડવા, ચપ્પલ વગર કામ કરવાની ટેવ ધરાવીએ છીએ. તેથી, આ કોઈ મોટી વાત નથી.”

છગનના માતા-પિતા, મારુતિ અને ભાગીરથ પાસે કોઈ જમીન નથી અને તેઓ ખેતમજૂરીના વેતન પર નિર્ભર છે. મારુતિ કહે છે, “ક્યારેક અમે ખેતરમાં કામ કરીએ છીએ, તો ક્યારેક ખેડૂતોના બળદોને ચરાવવા માટે લઈ જઈએ છીએ. જે કંઈ પણ કામ અમને મળી જાય, તે અમે કરીએ છીએ.” તે બન્ને મળીને દિવસના 250 રૂપિયા કમાણી કરે છે. અને તેમને કામ દર મહિને ફક્ત 10-15 દિવસો માટે જ મળે છે.

તેમનો દોડવીર પુત્ર, છગન તેના પરિવારને ટેકો આપવા માટે શહેર, તાલુકા, રાજ્ય અને દેશ સ્તરની મોટી અને નાની મેરેથોનમાં ભાગ લે છે, જેમાં પ્રથમ ત્રણ વિજેતાઓને ઈનામની રકમ મળે છે જે ક્યારેક 10,000 રૂપિયા, તો ક્યારેક 15,000 રૂપિયા હોય છે. તેઓ કહે છે, “મને વર્ષમાં 8 થી 10 મેરેથોનમાં ભાગ લેવાની તક મળે છે. બધી મેરેથોન જીતવી તો મુશ્કેલ બાબત છે. 2022માં મેં બે મેરેથોન જીતી હતી અને અન્ય ત્રણમાં ઉપવિજેતા રહ્યો હતો. મેં તે સમયે લગભગ 42,000 રૂપિયા કમાયા હતા.”

ખંબાલા ગામમાં છગનનું એક ઓરડાનું ઘર ચંદ્રકો અને ટ્રોફીઓથી ભરેલું છે. તેમના માતા-પિતાને તેમના ચંદ્રકો અને પ્રમાણપત્રો પર ખૂબ ગર્વ છે. 60 વર્ષિય મારુતિ કહે છે, “અમે અનારી [અભણ] લોકો છીએ. મારો દીકરો દોડીને જીવનમાં કંઈક કરશે.” તેમના નાના માટીના ઘરના તળિયા પર ફેલાયેલા ચંદ્રકો અને પ્રમાણપત્રો તરફ ધ્યાન દોરતાં છગનનાં 56 વર્ષીય માતા ભાગીરથ હસીને કહે છે, “આ કોઈપણ સોના કરતાં વધુ મૂલ્યવાન છે.”

છગન કહે છે, “હું મોટાં સપનાં માટે તૈયારી કરી રહ્યો છું. હું ઓલિમ્પિયન બનવા માંગુ છું.” તેમના અવાજમાં સંકલ્પની એક અલગ વલય છે. પણ તેઓ રસ્તામાં આવનારી સમસ્યાઓથી વાકેફ છે. તેઓ કહે છે, “અમને ઓછામાં ઓછી મૂળભૂત રમતગમત સુવિધાઓની જરૂર છે. દોડવીરો માટે શ્રેષ્ઠ સ્કોર લઘુત્તમ સમયમાં મહત્તમ અંતર છે. અને કાદવવાળા અથવા ડામરના રસ્તાઓ પરનો સમય સિન્થેટિક ટ્રેકથી અલગ હોય છે. પરિણામે, રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય દોડ સ્પર્ધાઓ અથવા ઓલિમ્પિક માટે પસંદગી પામવી મુશ્કેલ બને છે.”

પરભનીના યુવાન રમતવીરો સ્ટ્રેન્થ ટ્રેઇનિંગ માટેના સાધન તરીકે સળિયા સાથે બે ડમ્બેલ્સ અને ચાર પીવીસીની જિમ પ્લેટ્સથી કામ ચલાવી રહ્યા છે. રવિ પુષ્ટિ કરે છે, “પરભની અથવા આખા મરાઠવાડામાં એક પણ રાજ્ય અકાદમી નથી.”

જો કે, વચનો અને નીતિઓ પુષ્કળ છે. 2012ની રાજ્ય રમત નીતિ હવે 10 વર્ષ જૂની છે, જેમાં તાલુકા સ્તરે રમતગમતની માળખાગત સુવિધાઓનું વચન આપવામાં આવ્યું હતું. ખેલો ઇન્ડિયા યોજના હેઠળ, મહારાષ્ટ્ર સરકારને દરેક જિલ્લામાં એક એમ કુલ 36 ખેલો ઇન્ડિયા કેન્દ્રો ખોલવા માટે 3.6 કરોડ રૂપિયાની ફાળવણી કરવામાં આવી હતી.

જાન્યુઆરી 2023માં મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય ઓલિમ્પિક રમતોત્સવના શુભારંભ દરમિયાન મુખ્યમંત્રી એકનાથ શિંદેએ જાહેરાત કરી હતી કે ગ્રામીણ મહારાષ્ટ્ર, જે ભારતનું ‘રમતગમતનું પાવરહાઉસ’ છે, તેના માટે આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણોના 122 નવા રમતગમત સંકુલ બનાવવામાં આવશે.

પરભનીના જિલ્લા રમત અધિકારી નરેન્દ્ર પવાર ટેલિફોન પર વાત કરતી વખતે કહે છે, “અમે અકાદમી બનાવવા માટે જગ્યા શોધી રહ્યા છીએ. અને તાલુકા સ્તરના રમતગમત સંકુલનું નિર્માણ ચાલી રહ્યું છે.”

એકેડેમીમાં રમતવીરોને ખબર નથી કે શું માનવું. છગન કહે છે, “તે દુઃખદ છે કે રાજકારણીઓ, અને નાગરિકો પણ, જ્યારે અમે ઓલિમ્પિકમાં ચંદ્રકો જીતીએ છીએ ત્યારે જ અમારી હાજરીની નોંધ લે છે. પરંતુ ત્યાં સુધી અમારું કંઈ અસ્તિત્વ જ નથી હોતું; રમતગમતની મૂળભૂત માળખાકીય સુવિધાઓ માટેના અમારા સંઘર્ષની કોઈ નોંધ લેતું નથી. જ્યારે મેં આપણા ઓલિમ્પિયન કુસ્તીબાજોને ન્યાય માટે લડતા અને સમર્થનને બદલે ક્રૂર વર્તન મેળવતા જોયા ત્યારે મને આની વધુ અનુભૂતિ થઈ.

તેઓ સ્મિત સાથે કહે છે, “પરંતુ રમતવીરો લડવૈયા હોય છે. ભલેને પછી તે સિન્થેટિક રનિંગ ટ્રેક માટે હોય કે ગુના સામે ન્યાય માટે હોય, અમે અમારા છેલ્લા શ્વાસ સુધી લડીશું.”

અનુવાદક: ફૈઝ મોહંમદ