ਚੰਦਰਿਕਾ ਬੇਹੜਾ ਨੌਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਗਈ। ਉਹ ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 19 ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ਼ ਪਹਿਲੀ ਤੋਂ ਪੰਜਵੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਪਰ 2020 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਬੱਚੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਜਾਰੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਭੇਜਦੀ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ।
ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਨੂੰ 2007 ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸਕੂਲ ਮਿਲ਼ਿਆ ਪਰ 2020 ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਓੜੀਸਾ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬੰਦ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਚੰਦਰਿਕਾ ਵਾਂਗਰ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸੰਥਾਲ ਤੇ ਮੁੰਡਾ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ 3.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜਾਮੂਪਾਸੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਚੰਦਰਿਕਾ ਦੀ ਮਾਂ ਮਾਮੀ ਬੇਹੜਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ,''ਇੰਨੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼ ਇੰਨਾ ਨਹੀਂ ਤੁਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਇੰਨੇ ਲੰਬੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਉਹ ਸਾਰੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਵੀ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।'' ਉਹ ਇਸ ਪਾਸੇ ਧਿਆਨ ਦਵਾਉਂਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ,''ਅਸੀਂ ਗ਼ਰੀਬ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਾਂ। ਦੱਸੋ ਅਸੀਂ ਕੰਮ ਲੱਭਣ ਜਾਈਏ ਜਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼ ਸਕੂਲ ਛੱਡਣ ਤੇ ਲੈਣ ਜਾਈਏ? ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ ਸਕੂਲ ਹੀ ਦੋਬਾਰਾ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।''
ਉਹ ਲਾਚਾਰੀ ਵਿੱਚ ਮੋਢੇ ਛੰਡਦੀ ਹਨ ਕਿ ਉਦੋਂ ਤੀਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਬੱਚੇ ਵਾਂਗਰ 6 ਤੋਂ 10 ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿਣਗੇ ਹੀ। ਇਸ ਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਜਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਾਨਾਗੜੀ ਬਲਾਕ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ‘ਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਅਗਵਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਜਾਂ ਲੁੱਟਖੋਹ ਦਾ ਡਰ ਵੀ ਸਤਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਜੋਗੀ ਵਾਸਤੇ ਮਾਮੀ ਨੇ ਔਖ਼ਿਆਂ ਹੋ ਕੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਈਕਲ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜੋਗੀ ਨੌਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ 6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਪੈਂਦੇ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਸਕੂਲ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਧੀ ਮੋਨੀ ਸੱਤਵੀਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਜਾਮੂਪਾਸੀ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਪੈਦਲ ਹੀ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਛੋਟੀ ਚੰਦਰਿਕਾ ਘਰੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
''ਸਾਡੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੜੇ ਪੈਂਡੇ ਮਾਰੇ, ਚੜ੍ਹਾਈ ਚੜ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦੇਹਾਂ ਗਾਲ਼-ਗਾਲ਼ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ਼ੋਂ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ?'' ਮਾਮੀ ਪੁੱਛਦੀ ਹਨ।
ਖੱਬੇ : ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਵਿਖੇ ਸਕੂਲ ਬੰਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਾਮੀ (ਸਾੜੀ ਪਾਈ ਖੜ੍ਹੀ) ਨੇ ਆਪਣੀ ਨੌ ਸਾਲਾ ਬੱਚੀ, ਚੰਦਰਿਕਾ ਬੇਹੜਾ (ਖੱਬੇ) ਨੂੰ ਘਰੇ ਬਿਠਾ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਨਵਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਸਕੂਲ ਦੂਸਰੇ ਪਿੰਡ ਹੈ ਜੋ ਇੱਥੋਂ 3.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਸੱਜੇ : ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਕਈ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਸਕੂਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ
ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਦੇ 87 ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇਰੇ ਘਰ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਹਨ। ਕਈਆਂ ਕੋਲ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਜੋਤ ਹੈ ਪਰ ਬਹੁਤੇਰੇ ਲੋਕੀਂ ਦਿਹਾੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਨ ਜੋ ਇੱਥੋਂ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਪੈਂਦੇ ਸੁਕਿੰਦਾ ਵਿਖੇ ਸਟੀਲ ਪਲਾਂਟ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸੀਮੇਂਟ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਬੰਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਕੇ ਤਮਿਲਨਾਡੂ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਧਾਗਾ ਮਿੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬੀਅਰ ਕੈਨ ਭਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਦੇ ਸਕੂਲ ਬੰਦ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਕੂਲ ਵਿਖੇ ਮਿਲ਼ਣ ਵਾਲ਼ੇ ਮਿਡ-ਡੇਅ ਮੀਲ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਖ਼ਦਸ਼ੇ ਵੀ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇਹੀ ਤਾਂ ਉਹ ਭੋਜਨ ਹੈ ਜੋ ਗ਼ਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਯੋਜਨਾਬੰਦ ਖਾਣੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸ਼ੋਰ ਬੇਹੜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,''ਸੱਤ ਮਹੀਨੇ ਹੋ ਗਏ, ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਪੈਸੇ ਮਿਲ਼ੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੱਚੇ ਚੌਲ਼ ਹੀ ਮਿਲ਼ੇ ਜੋ ਸਕੂਲ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲ਼ਣ ਵਾਲ਼ੇ ਰਿੱਝੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਵਿਕਲਪ ਵਜੋਂ ਮਿਲ਼ਣੇ ਸਨ।'' ਕਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੇ ਬਦਲੇ ਖ਼ਾਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਸੇ ਮਿਲ਼ੇ ਹਨ; ਕਦੇ-ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ 3.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਪੈਂਦੇ ਨਵੇਂ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਵੰਡਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ।
*****
ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਉਸੇ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚ ਪੈਣ ਵਾਲ਼ਾ ਗੁਆਂਢੀ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਅਪ੍ਰੈਲ 2022 ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹਫ਼ਤਾ ਹੈ। ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਹੈ ਤੇ ਪਿੰਡੋਂ ਨਿਕਲ਼ਣ ਵਾਲ਼ੀ ਭੀੜੀ ਜਿਹੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਚਹਿਲ-ਪਹਿਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਪਿਛਲੀ ਗਲ਼ੀ ਔਰਤਾਂ, ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ਼ ਭਰ ਗਈ; ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਕੁਝ ਕਿਸ਼ੋਰ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਸਨ। ਕੋਈ ਮੂੰਹੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦਾ ਪਿਆ; 42 ਡਿਗਰੀ ਦੀ ਇਸ ਤੱਪਦੀ ਧੁੱਪ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗਮਛਾ ਵਲ੍ਹੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਾੜੀ ਦੇ ਪੱਲੇ ਨਾਲ਼ ਸਿਰ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਧੁੱਪ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤਿਆਂ ਬਗ਼ੈਰ ਵੀ, ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਦੇ ਵਾਸੀ 1.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੈਦਲ ਤੁਰ ਕੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈਣ ਆਏ ਹਨ।
ਦੀਪਕ ਮਲਿਕ ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਹਨ ਤੇ ਸੁਕਿੰਦਾ ਦੇ ਇੱਕ ਸੀਮੇਂਟ ਪਲਾਂਟ ਵਿਖੇ ਠੇਕੇ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਨ। ਸੁਕਿੰਦਾ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕ੍ਰੋਮਾਈਟ ਭੰਡਾਰ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗਰ ਹੀ, ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਿਛੜੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਬਹੁਤੇਰੇ ਲੋਕੀਂ ਇਸ ਗੱਲ਼ ਨੂੰ ਭਲ਼ੀ-ਭਾਂਤੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ। ''ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ,'' ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ''ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ 2013-2014 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸਕੂਲ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਮੌਕਾ ਸੀ।''
2020 ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ, ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਦੇ 14 ਬੱਚਿਆਂ, ਜੋ 1-5 ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲ਼ੇ ਹਨ, ਲਈ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸੁਜਾਤਾ ਰਾਣੀ ਸਮਲ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ ਜੋ 25 ਘਰਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹੀ ਵਾਸੀ ਹਨ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲ਼ੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਰੁਝੇਵੇਂ ਭਰੀ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ 1.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਗੁਆਂਢੀ ਪਿੰਡ ਚਕੂਆ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ।
ਖੱਬੇ : 2020 ਨੂੰ ਬੰਦ ਹੋਏ ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਇਮਾਰਤ। ਸੱਜੇ : ' 2013-2014 ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸਾਡੇ ਵਾਸਤੇ ਸੱਚਿਓ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਮੌਕਾ ਸੀ, ' ਦੀਪਕ ਮਲਿਕ (ਵਿਚਕਾਰ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ
ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਤੋਂ 1.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਪੈਣ ਵਾਲ਼ੇ ਚਕੂਆ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਮਾਪੇ ਤੇ ਵੱਡੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰੇ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਰੁਝੇਵੇਂ ਭਰੀ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ (ਸੱਜੇ) ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਵੇਲ਼ੇ
ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਵੱਲ ਦੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਗੱਡੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਬਣੇ ਪੁੱਲ ਵੱਲ਼ੋਂ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇੰਝ ਕਰਨ ਨਾਲ਼ ਰਸਤਾ 5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਸਕੂਲ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੋ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸੜਕ ਨੂੰ ਫੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰੇਲਵੇ ਬੰਨ੍ਹ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਟੜੀਆਂ 'ਤੇ ਇਕ ਮਾਲ ਗੱਡੀ ਲੰਘ ਗਈ।
ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਦੀ ਹਾਵੜਾ-ਚੇਨਈ ਮੁੱਖ ਲਾਈਨ 'ਤੇ ਮਾਲ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀ ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ ਹਰ ਦਸ ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ, ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਦਾ ਕੋਈ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜਾਂ ਘਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਜੀਅ ਦੇ ਬਗ਼ੈਰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਆਉਣ/ਜਾਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਟ੍ਰੈਕ ਅਜੇ ਵੀ ਵਾਈਬ੍ਰੇਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਲੋਕ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਟ੍ਰੈਕ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਕੁਝ ਬੱਚੇ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਅਤੇ ਤਿਲਕ ਕੇ ਰੇਲ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇ ਉਪਰ ਤੇ ਕਦੇ ਹੇਠਾਂ ਲਾਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਹਗੀਰ ਵੀ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਪੈਰ, ਕਠੋਰ ਪੈਰ, ਝੁਲਸਣ ਵਾਲੇ ਪੈਰ, ਨੰਗੇ ਪੈਰ, ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਪੈਰ ਆਦਿ ਸਭ ਲਈ ਇਹ 25 ਮਿੰਟ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
*****
ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਅਤੇ ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਓਡੀਸ਼ਾ ਦੇ ਲਗਭਗ 9,000 ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ ਜੋ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ 'ਸਸਟੇਨੇਬਲ ਐਕਸ਼ਨ ਫਾਰ ਟਰਾਂਸਫਾਰਮਿੰਗ ਹਿਊਮਨ ਕੈਪੀਟਲ (SATH)' ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਸਰਕਾਰ ਬੰਦ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਥਾਵੇਂ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ 'ਇਕੱਤਰੀਕਰਨ' ਜਾਂ 'ਰਲੇਂਵਾ ਕੀਤਾ' ਜਾਣਾ ਮੰਨਦੀ ਹੈ।
SATH-E ਸਕੀਮ ਨਵੰਬਰ 2017 ਵਿੱਚ ਓਡੀਸ਼ਾ, ਝਾਰਖੰਡ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 2018 ਦੀ ਪ੍ਰੈਸ ਸੂਚਨਾ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਰੀਲੀਜ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ "ਸਾਰੀ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਹਰ ਬੱਚੇ ਲਈ ਜਵਾਬਦੇਹ, ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ।"
ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਬੰਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਰਾਬੰਕੀ 'ਚ 'ਤਬਦੀਲੀ' ਕੁਝ ਵੱਖਰੀ ਆਈ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਿਪਲੋਮਾ ਹੋਲਡਰ ਸੀ, ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ 12ਵੀਂ ਪਾਸ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਵਿੱਚ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸਨ। ਹੁਣ ਬੰਦ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਕਿਸ਼ੋਰ ਬੇਹੜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸ਼ਾਇਦ ਹੁਣ ਉਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।"
ਖੱਬੇ: ਚਕੂਆ ਸੀਨੀਅਰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ। ਸੱਜੇ: ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਦੇ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਬੱਚੇ , ਝਿਲੀ ਦੇਹੂਰੀ (ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ) , 3.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾ ਕੇ ਜਾਮੂਪਾਸੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ
ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਾਲੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ `ਇਕੱਤਰੀਕਰਨ` ਇੱਕ ਉਤਸਾਹ ਹੈ। ਨੀਤੀ ਆਯੋਗ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਸੀਈਓ ਅਮਿਤਾਭ ਕਾਂਤ ਨੇ ਸਾਥ-ਏ 'ਤੇ ਨਵੰਬਰ 2021 ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਸ ਏਕੀਕਰਨ (ਜਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ) ਨੂੰ "ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਦਲੇਰ, ਨਵਾਂ ਮਾਰਗ" ਦੱਸਿਆ।
ਪਰ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਸਿਧਾਰਥ ਮਲਿਕ ਲਈ, ਚਕੂਆ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਤੁਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਦੁਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀਪਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਈ ਵਾਰ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਲਈ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਗਭਗ 1.1 ਮਿਲੀਅਨ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਲਗਭਗ 4 ਲੱਖ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ 50 ਤੋਂ ਘੱਟ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ ਅਤੇ 1.1 ਲੱਖ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ 20 ਤੋਂ ਘੱਟ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ। SATH-E ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ "ਸਬ-ਸਟੈਂਡਰਡ ਸਕੂਲ" ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ: ਵਿਸ਼ੇ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਹਾਰਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਧਿਆਪਕ, ਸਮਰਪਿਤ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ, ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਅਤੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਦੀ ਘਾਟ।
ਪਰ ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਦੇ ਮਾਪੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਵਾਧੂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਸਨ।
ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਚਕੂਆ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ; ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੀ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ, ਸਾਥ-ਏ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦਾ ਤੀਜਾ ਪੜਾਅ ਇਸ ਸਮੇਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੜਾਅ ਨੂੰ "ਮਜ਼ਬੂਤ" ਕਰਨ ਲਈ ਕੁੱਲ 15,000 ਸਕੂਲਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
*****
ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ 1 ਵਜੇ ਹਨ ਅਤੇ 7 ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਝਿਲੀ ਦੇਹੂਰੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਹਿਪਾਠੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਈਕਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਘਰ ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਥਕਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ਰ ਕਾਰਨ ਉਹ ਅਕਸਰ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ , ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ' ਤੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹੈ
ਝਿਲੀ ਦੇਹੁਰੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਾਈਕਲ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਧੱਕਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਅੰਬ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਹੇਠਾਂ ਸੰਤਰੀ ਰੰਗ ਦੀ ਤਰਪਾਲ ਦੀ ਚਾਦਰ ਵਿਛਾਈ ਗਈ, ਜਿੱਥੇ ਸਕੂਲ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਵਿਚਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਮਾਪੇ ਉਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਥੱਕੀ ਹੋਈ ਝਿਲੀ ਵੀ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ।
ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਅਤੇ ਸੀਨੀਅਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ (11 ਤੋਂ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ) 3.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜਾਮੁਪਾਸੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਸ਼ੋਰ ਬੇਹੜਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਪਹਿਰ ਦੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਸੈਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਣਾ ਦੋਵੇਂ ਥੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਦੀ ਧੀ, ਜਿਸਨੇ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2022 ਵਿੱਚ 5ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਪੈਦਲ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਘਰ ਸੈਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਜਾਮੂਪਾਸੀ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜਨਬੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਘਰ ਲਿਆਂਦਾ।
ਕਿਸ਼ੋਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, "ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਨਹੀਂ ਹਨ," ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਲਈ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬੰਦੋਬਸਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਜਾਜਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਸੁਕਿੰਦਾ ਅਤੇ ਦਾਨਗੜੀ ਬਲਾਕਾਂ ਵਿੱਚ, ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਸਕੂਲ ਤੱਕ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ: ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲਾਂ ਜਾਂ ਵਿਅਸਤ ਰਾਜਮਾਰਗਾਂ 'ਤੇ ਜਾਂ ਰੇਲਵੇ ਪਟੜੀਆਂ, ਉੱਚੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਮੌਨਸੂਨ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਰਸਤੇ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਪਟੜੀਆਂ ਪਾਰ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲਨ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਜੰਗਲੀ ਕੁੱਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ। ਪੈਦਲ ਤੁਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖ਼ਤਰੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਮੰਡਰਾਉਂਦੇ ਝੁੰਡਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲ਼ੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ।
ਸਾਥ-ਈ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (ਜੀਆਈਐਸ) ਡੇਟਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਭਾਵੀ ਨਵੇਂ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਸੂਚੀਬੱਧ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚਲੀ ਦੂਰੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, GIS 'ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਦੂਰੀਆਂ ਦੀਅ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਗਣਿਤਿਕ ਗਣਨਾਵਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ।
ਖੱਬੇ: ਗੀਤਾ ਮਲਿਕ (ਅੱਗੇ-ਅੱਗੇ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਾਵਾਂ ਚਕੂਆ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਰਪੇਸ਼ ਆਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ , ਇਹ ਵਿਕਲਪਕ ਮੋਟਰੇਬਲ ਸੜਕ (ਸੱਜੇ) ਚਕੂਆ ਦੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ 4.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੱਕ ਵਧਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ
ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਦੀ ਸਾਬਕਾ ਪੰਚਾਇਤ ਵਾਰਡ ਮੈਂਬਰ ਗੀਤਾ ਮਲਿਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਵਾਂ ਲਈ ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ ਦਾ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਦੂਰੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਹਨ। "ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਸਮ ਅਸਾਧਾਰਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਾਨਸੂਨ ਦੌਰਾਨ, ਕਈ ਵਾਰ ਸਵੇਰੇ ਧੁੱਪ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਬੰਦ ਹੋਣ ਤੱਕ ਤੂਫਾਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਪਿੰਡ ਕਿਵੇਂ ਭੇਜ ਸਕਦੇ ਹੋ?
ਗੀਤਾ ਦੇ ਦੋ ਬੇਟੇ ਹਨ, ਇੱਕ 11 ਸਾਲ ਦਾ ਹੈ, ਉਹ 6ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਅਤੇ ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਬੱਚੀ ਨੇ ਹੁਣੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਗਾਸਚਾਸ਼ਿਸ (ਮੁਜ਼ਾਰੇ ਕਿਸਾਨ) ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਵਧੀਆ ਹੋਵੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਚੰਗੀ ਕਮਾਈ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਖੇਤੀ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦਣਾ ਹੈ।
ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਹੇਠਾਂ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਬੰਦ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਬਿਲਕੁਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਕਈ ਤਾਂ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ 15 ਦਿਨ ਛੁੱਟੀਆਂ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ।
ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਵਿਖੇ, ਜਦੋਂ ਸਕੂਲ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ, 6 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਕੇਂਦਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸਕੂਲ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਲਗਭਗ 3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ।
*****
ਕਈਆਂ ਲਈ, ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਕੂਲ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਪੂਰਨ ਹੋਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ ਚਿੰਨ੍ਹ।
ਮਾਧਵ ਮਲਿਕ ਇੱਕ ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੈ ਅਤੇ 6ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ। 2014 ਵਿੱਚ ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਦੀ ਆਮਦ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਮਨੋਜ ਅਤੇ ਦੇਬਾਸ਼ੀਸ਼ ਲਈ ਬਿਹਤਰ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੈ, "ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਡੀ ਉਮੀਦ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ।"
ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹੁਣ ਬੰਦ ਪਏ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਕਲਾਸਰੂਮ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਹਨ। ਦੀਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚਿੱਟੇ ਅਤੇ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਓਡੀਆ ਅੱਖਰ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਨੰਬਰਾਂ ਅਤੇ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਚਾਰਟ ਹਰ ਥਾਂ ਟੰਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੱਕ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਬਲੈਕਬੋਰਡ ਪੇਂਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਲਾਸਾਂ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਕੂਲ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਸੀ; ਇੱਕ ਕਲਾਸਰੂਮ ਹੁਣ ਕੀਰਤਨ (ਭਗਤੀ ਗੀਤ) ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਤਾਲੇ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਫਰੇਮ ਕੀਤੇ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਅੱਗੇ ਕੰਧ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਥਿਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।
ਖੱਬੇ: ਚਕੂਆ ਸੀਨੀਅਰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ। ਸੱਜੇ: ਮਾਧਵ ਮਲਿਕ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇਬਾਸ਼ੀਸ਼ ਅਤੇ ਮਨੋਜ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਘਰ ਪਰਤਿਆ
ਸਕੂਲ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਦੇ ਵਾਸੀ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲਈ ਟਿਊਸ਼ਨ ਕਲਾਸਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ 2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਦੀਪਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਕਸਰ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਉਹ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਟਿਊਟਰ ਨੂੰ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਮੁੱਖ ਸੜਕ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਭਰ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਟਿਊਸ਼ਨ ਕਲਾਸਾਂ ਨਾ ਖੁੰਝ ਜਾਣ। ਟਿਊਸ਼ਨ ਸੈਸ਼ਨ ਪੁਰਾਣੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਹਰ ਪਰਿਵਾਰ ਟਿਊਟਰ ਨੂੰ 250 ਤੋਂ 400 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।
"ਲਗਭਗ ਸਾਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਇੱਥੇ ਟਿਊਸ਼ਨ ਕਲਾਸਰੂਮ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ," ਦੀਪਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਬਾਹਰ, ਫੁੱਲਾਂ ਲੱਦੇ ਪਲਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਸਕੂਲ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਮਗਰਲਾ ਮਨੋਰਥ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪੂਰਨਮੰਤੀਰਾ ਜਾਣਾ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਕੰਮ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਐਂਬੂਲੈਂਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਈ-ਕਈ ਦਿਨ ਡਾਕਟਰੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਮਾਧਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਸਕੂਲ ਦਾ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਕਿ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿਗੜਨ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।"
ਗਲੋਬਲ ਸਲਾਹਕਾਰ ਫਰਮ ਬੋਸਟਨ ਕੰਸਲਟਿੰਗ ਗਰੁੱਪ (BCG) ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ "ਮਾਰਕੀ ਵਿਦਿਅਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ" ਕਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਬਿਹਤਰ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਪਰ ਜਾਜਪੁਰ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਬਲਾਕਾਂ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਕੂਲ ਬੰਦ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਿਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਖੱਬੇ: ਸੂਰਜਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਓਮ ਦੇਹੁਰੀ (ਦੋਵੇਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ) ਗੁੰਡੂਚੀਪਾਸੀ ਤੋਂ ਜਿੱਥੇ ਸਕੂਲ 2020 ਤੋਂ ਹੀ ਬੰਦ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਹ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡ ਖਰੜੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਜੇ: ਗੁੰਡੂਚੀਪਾਸੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਬਾਹਰ
ਗੁੰਡੂਚੀਪਾਸੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ 1954 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਸੀ। ਖਰਾਡੀ ਪਹਾੜੀ ਜੰਗਲੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁਕਿੰਡਾ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਬਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਸਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਸ਼ਾਬਰ ਜਾਂ ਸਾਵਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲੇ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੰਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਕਸਬੇ ਦੇ 32 ਬੱਚੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਸਕੂਲ ਮੁੜ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੈਦਲ ਹੀ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਖਰੜੀ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਦਾ ਰਾਹ ਹੈ। ਵਿਕਲਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਵਿਅਸਤ ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਰਸਤਾ ਹੈ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਕੂਲ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਘਟੀ ਹੈ, ਮਾਪੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਮਿਡ-ਡੇਅ ਮੀਲ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿਚਕਾਰ ਡਿੱਗਦੇ-ਢਹਿੰਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੈ।
2ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਓਮ ਦੇਹੁਰੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਜਮਾਤ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੂਰਜਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਇਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸਨੈਕਸ ਜਾਂ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ। 3ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਰਾਣੀ ਬਾਰਿਕ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਰਾਣੀ ਦੀ ਦਾਦੀ, ਬਕੋਟੀ ਬਾਰਿਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਆਂਢੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਭੇਜਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ। "ਕੁੱਤੇ ਅਤੇ ਸੱਪ, ਕਈ ਵਾਰੀ ਰਿੱਛ ਵੀ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ - ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮਾਪੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਤਰੀਕਾ ਹੈ?" ਉਹ ਪੁੱਛਦੀ ਹਨ।
7ਵੀਂ ਅਤੇ 8ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੁਣ ਛੋਟੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਲਿਜਾਣ/ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ। 7ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਸ਼ੁਬਸ੍ਰੀ ਬੇਹੜਾ ਆਪਣੇ ਦੋ ਛੋਟੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾਵਾਂ, ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਓਮ ਦੇਹੁਰੀ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। "ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦੇ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਦੌੜਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ," ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ।
ਮਮੀਨਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜੇਸ਼ 7ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਲੀਜ਼ਾ 5ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੈਦਲ ਚੱਲਦੇ ਹਨ। "ਬੱਚੇ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਲਈ ਤੁਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੋਰ ਕੀ ਵਿਕਲਪ ਹੈ?" ਇੱਟਾਂ ਅਤੇ ਕੱਖ-ਕਾਣ ਦੇ ਬਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਇਹ ਦਿਹਾੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਮਹੰਤੋ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਸੀਜ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਮਾਂ ਗੈਰ-ਖੇਤੀ ਕੰਮ ਲੱਭਦੇ ਹਨ।
![‘Our children [from Gunduchipasi] are made to sit at the back of the classroom [in the new school],’ says Golakchandra Pradhan, a retired teacher](/media/images/10b-_PAL0682-KI.max-1400x1120.jpg)
ਖੱਬੇ: ਮਮੀਨਾ ਅਤੇ ਮਹੰਤੋ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗੁੰਡੂਚੀਪਾਸੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰ। ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜੇਸ਼ 7 ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖਰੜੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਸੱਜੇ: "ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ [ਗੁੰਡੂਚੀਪਾਸੀ ਦੇ] ਕਲਾਸਰੂਮ ਵਿੱਚ [ਨਵੇਂ ਸਕੂਲ ਦੇ] ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠੇ ਹਨ ," ਗੋਲਕਚੰਦਰ ਪ੍ਰਧਾਨ , ਇੱਕ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਅਧਿਆਪਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ
ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸਚਿਨ (ਸੱਜੇ) ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਗਿਆ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਸੀ
ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁੰਡੂਚੀਪਾਸੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਿਆਰ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਗੂ ਗੋਲਕਚੰਦਰ ਪ੍ਰਧਾਨ, 68, ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਇੱਥੇ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੇ ਸਨ। [ਨਵੇਂ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ] ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਲਾਸਰੂਮਾਂ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।"
ਸੁਕਿੰਡਾ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਸੰਤਾਰਾਪੁਰਾ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ 2019 ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੱਚੇ ਹੁਣ ਜਮੂਪਾਸੀ ਵਿੱਚ 1.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੈਦਲ ਚੱਲ ਕੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾ ਸਚਿਨ ਮਲਿਕ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਿੱਛੇ ਪਏ ਜੰਗਲੀ ਕੁੱਤੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਗਿਆ। "ਇਹ 2021 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ," ਸਚਿਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ 21 ਸਾਲਾ ਸੌਰਵ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਡਬੁਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਟੀਲ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। "ਦੋ ਵੱਡੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ, ਪਰ ਉਸ ਦਿਨ ਹਰ ਕੋਈ ਇੰਨਾ ਡਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਈ ਬੱਚੇ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਗਏ," ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਜਾਮੂਪਾਸੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਖਾਣੇ ਦੀ ਕੁੱਕ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਿਧਵਾ ਲਾਬੋਨੀਆ ਮਲਿਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੰਗਲੀ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੇ ਸੰਤਾਰਾਪੁਰ-ਜਾਮੂਪਾਸੀ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਵੱਡੇ ਬੱਚਿਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। "ਇੱਕ ਵਾਰੀਂ ਮੈਂ ਮੂੰਹ-ਪਰਨੇ ਡਿੱਗ ਗਿਆ ਜਦੋਂ 15-20 ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਝੁੰਡ ਨੇ ਮੇਰਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਕੁੱਤੇ ਨੇ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਲੱਤ ਵੱਢ ਲਈ," ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਸੰਤਾਰਾਪੁਰਾ ਦੇ 93 ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਵਸਨੀਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੱਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਬੰਦ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉੱਥੇ 28 ਬੱਚੇ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ 8-10 ਬੱਚੇ ਹੀ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸੰਤਾਰਾਪੁਰ ਦੀ ਗੰਗਾ ਮਲਿਕ, ਜਾਮੁਪਾਸੀ ਵਿੱਚ 6ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ, ਇੱਕ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਗਈ ਜੋ ਕਿ ਜੰਗਲ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮਾਨਸੂਨ ਦਿਨੀਂ ਓਵਰਫਲੋ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹਨੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਦਿਹਾੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੁਸ਼ਾਂਤ ਮਲਿਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ: "ਉਹ ਝੀਲ ਦੇ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਧੋ ਰਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਫਿਸਲ ਗਈ ਅਤੇ ਡਿੱਗ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਗਿਆ, ਉਹ ਲਗਭਗ ਡੁੱਬ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਲਗਭਗ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।"
ਗੰਗਾਲੀ ਨੇ ਕਦੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। "ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ," ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ।
ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਸਪਾਇਰ-ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਸਟਾਫ਼ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਵ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਨ।
ਤਰਜਮਾ: ਕਮਲਜੀਤ ਕੌਰ
