ਕੱਛ: ਵਿਯੋਗ ਅਤੇ ਝੀਲ਼ ਦਾ ਕਿਨਾਰਾ

ਇਹ ਗੀਤ ਸਾਨੂੰ 200 ਸਾਲ ਪਿਛਾਂਹ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੱਛੀ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਲੋਕ ਕਥਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਇਹ ਗੀਤ ਦੋ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ, ਹਮੀਰ ਤੇ ਹਾਮਲੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇੰਝ ਇਹ ਪ੍ਰੇਮੀ ਜੋੜਾ ਚੋਰੀ-ਚੋਰੀ ਭੁੱਜ ਦੀ ਹਮੀਸਾਰ ਝੀਲ਼ ਕਿਨਾਰੇ ਮਿਲ਼ਣ ਲੱਗਿਆ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਹਮੀਰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਨੂੰ ਮਿਲ਼ਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਜੀਅ ਨੇ ਦੇਖ ਲਿਆ। ਉਹਨੇ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਹਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਮਾਰ ਮੁਕਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਗੀਤ ਇੱਕ ਸ਼ੌਕ ਗੀਤ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਦੇ ਬੋਲ ਝੀਲ਼ ਕੰਢੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦਾ ਰਾਹ ਉਡੀਕਦੀ ਹਾਮਲੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਕਦੇ ਮੁੜਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ।

ਦੋਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਬੂਲਿਆ?

ਗਾਣੇ ਦੇ ਬੋਲ- ਜਿਹਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਸੂਡਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ- ਇਹ ਸੁਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਾਤ ਦਾ ਮਸਲਾ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਕਤਲ ਮਗਰਲਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਹੁਤੇਰੇ ਕੱਛੀ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੇ ਵਿਯੋਗ ਵਿੱਚ ਤੜਫ਼ਦੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨੂੰ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਣਾ ਤਰਜੀਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇੰਝ ਕਰਨਾ ਬੂਹੇ, ਚੌਰਾਹੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਹਕੀਕੀ ਸੰਦਰਭਾਂ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਸੂਰਵਾਣੀ ਵੱਲੋਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਗਏ 341 ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਸੂਰਵਾਣੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਭਾਈਚਾਰਕ ਰੇਡਿਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ ਜਿਹਨੂੰ 2008 ਵਿੱਚ ਕੱਛ ਮਹਿਲਾ ਵਿਕਾਸ ਸੰਗਠਨ (ਕੇਐੱਮਵੀਐੱਸ) ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੇਐੱਮਵੀਐੱਸ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪਾਰੀ ਕੋਲ਼ ਅਪੜਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੀ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਚੱਲ਼ਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕੱਛ ਦੀ ਸੰਗੀਤ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਬਚਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਪਤਨ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੋਈ ਰੇਗ਼ਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰੇਤ ਹੇਠ ਗੁਆਚਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ਪੇਸ਼ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਕੱਛ ਦੇ ਭਚਾਊ ਤਾਲੁਕਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਭੀਲ ਨੇ ਗਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਵਿਆਹਾਂ ਮੌਕੇ ਰਸੂਡਾ ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਸੂਡਾ ਇੱਕ ਕੱਛੀ ਲੋਕਨਾਚ ਵੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤਾਂ ਇੱਕ ਢੋਲਚੀ ਦੇ ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਟੂੰਬਾਂ ਖ਼ਰੀਦਣ ਵਾਸਤੇ ਕਰਜਾ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ। ਹਮੀਰ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਅਦ ਹਾਮਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟੂੰਬਾਂ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਦਾ ਹੱਕ ਗੁਆ ਬੈਠੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਗੀਤ ਰਾਹੀਂ ਉਹਦੇ ਦੁੱਖ ਤੇ ਉਹਦੇ ਅਥਾਹ ਕਰਜਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਪ੍ਰੀਤੀ ਸੋਨੀ, ਕੇਐੱਮਵੀਐੱਸ ਦੀ ਸਕੱਤਰ ਅਰੁਣਾ ਢੋਲਕੀਆ ਤੇ ਕੇਐੱਮਵੀਐੱਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਕੋਆਰਡੀਨੇਟਰ ਅਮਦ ਸਮੇਜਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਸ਼ੁਕਰੀਆ। ਮੂਲ਼ ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਦੇਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀਬੇਨ ਗੌਰ ਦਾ ਤਹਿਦਿਲੋਂ ਧੰਨਵਾਦ।

ਤਰਜਮਾ: ਕਮਲਜੀਤ ਕੌਰ