ਇਸ ਸਾਲ ਜੂਨ ਦੇ ਤੀਜੇ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਨੂੰ ਲੇਬਰ ਹੈੱਲਪਲਾਈਨ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜਦੀ ਹੈ।

''ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ? ਸਾਨੂੰ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।''

ਇਹ ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕੋਈ 80 ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਦਲ ਸੀ ਜੋ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਖੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਕੰਮ ਦੀ ਭਾਲ਼ ਵਿੱਚ ਗੁਆਂਢੀ ਤਹਿਸੀਲ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ। ਕਰੀਬ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟੈਲੀਕਾਮ ਫਾਈਬਰ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਵਿਛਾਉਣ ਲਈ 2 ਫੁੱਟ ਚੌੜੇ ਤੇ 6 ਫੁੱਟ ਖਾਈਨੁਮਾ ਡੂੰਘੇ ਟੋਏ ਪੁੱਟੇ ਸਨ। ਪ੍ਰਤੀ ਮੀਟਰ ਟੋਏ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ਼ ਉਜਰਤ ਦੇਣੀ ਤੈਅ ਹੋਈ।

ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਬੀਤਣ ਮਗਰੋਂ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰਾ ਹਿਸਾਬ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਅੱਗਿਓਂ ਠੇਕੇਦਾਰ ਕਦੇ ਮਾੜੇ ਕੰਮ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਤੇ ਕਦੇ ਟੋਇਆਂ ਦੀ ਮਿਣਤੀ ਘਟਾਉਣ ਜਿਹੇ ਬਹਾਨੇ ਬਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟਰਕਾਉਂਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦਾ, '' ਦੇਤਾ ਹੂੰ, ਦੇਤਾ ਹੂੰ। '' ਪਰ ਟਸ ਤੋਂ ਮਸ ਨਾ ਹੋਇਆ ਤੇ 7-8 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਬਕਾਇਆ ਰਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਹੋਰ ਉਡੀਕਣ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ। ਅਖੀਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੇਬਰ ਹੈਲਪਲਾਈਨ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਫ਼ੋਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਆਖ ਟਰਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਜਦੋਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਥਾਣੇ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ,''ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਜਿਵੇਂ ਠੇਕੇਦਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਜਾਂ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਾਲ਼ੇ ਰਜਿਸਟਰ ਦੀ ਹੀ ਕੋਈ ਤਸਵੀਰ,'' ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰਸ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁੰਨ, ਕਮਲੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਕਿਹਾ।

ਵਢਭਾਗੀਂ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਆਪਣੇ ਫ਼ੋਨਾਂ 'ਤੇ ਕਾਰਜ-ਸਥਲ ਦੀਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ ਤੇ ਇੰਝ ਕੇਸ ਬਣਨ ਦੇ ਰਾਹ ਪਿਆ।

Migrants workers were able to show these s creen shots taken on their mobiles as proof that they had worked laying telecom fibre cables in Banswara, Rajasthan. The images helped the 80 odd labourers to push for their Rs. 7-8 lakh worth of dues
PHOTO • Courtesy: Aajeevika Bureau
Migrants workers were able to show these s creen shots taken on their mobiles as proof that they had worked laying telecom fibre cables in Banswara, Rajasthan. The images helped the 80 odd labourers to push for their Rs. 7-8 lakh worth of dues
PHOTO • Courtesy: Aajeevika Bureau
Migrants workers were able to show these s creen shots taken on their mobiles as proof that they had worked laying telecom fibre cables in Banswara, Rajasthan. The images helped the 80 odd labourers to push for their Rs. 7-8 lakh worth of dues
PHOTO • Courtesy: Aajeevika Bureau

ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਆਪਣੇ ਮੋਬਾਇਲਾਂ ' ਤੇ ਲਏ ਸਕਰੀਨ ਸ਼ੋਟ ਦਿਖਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ ਜੋ ਸਬੂਤ ਸੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ਟੈਲੀਕਾਮ ਫਾਈਬਰ ਤਾਰਾਂ ਵਿਛਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੇ 80 ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ 7-8 ਲੱਖ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਪਤਾ ਨੇ ਜੜ੍ਹ ਉਦੋਂ ਫੜ੍ਹੀ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਟੋਏ ਪੁਟਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਟੈਲੀਕਾਮ ਪ੍ਰਦਾਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵੱਲੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ 'ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨਾ' ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਕਿਰਤ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਣਾਏ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਨਾਫਾ ਆਜੀਵਿਕਾ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਮੈਨੇਜਰ ਕਮਲੇਸ਼ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰਨਾਂ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਕੇਸ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਆਊਟਰੀਚ ਸਮੱਗਰੀ ਵਿੱਚ ਆਜੀਵਿਕਾ ਹੈਲਪਲਾਈਨ - 1800 1800 999 ਅਤੇ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਦੋਵੇਂ ਹਨ।

*****

ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਦੇ ਇਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੰਮ ਦੀ ਭਾਲ਼ ਵਿੱਚ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ਼ੇ ਲਖੂਖਾ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਹਨ। ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਚੁਰਾਡਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਜੋਗਾ ਪਿੱਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,''ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਕਈ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਹਨ। ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ ਹੁਣ ਜਿਊਣ ਦਾ ਸਮਾਨਰਥੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ।''

ਛੋਟੀਆਂ ਜੋਤਾਂ, ਸਿੰਚਾਈ ਦੀ ਘਾਟ, ਨੌਕਰੀਆਂ ਨਾ ਹੋਣਾ ਤੇ ਕੰਗਾਲੀ ਨੇ ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਦੀ 90 ਫੀਸਦ ਅਬਾਦੀ ਭਾਵ ਭੀਲ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੇ ਗੜ੍ਹ ਵਜੋਂ ਉਭਾਰਿਆ ਹੈ। ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਫਾਰ ਇਨਵਾਇਰਮੈਂਟ ਐਂਡ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਵਰਕਿੰਗ ਪੇਪਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਲਵਾਯੂ ਦੀ ਅਤਿ ਭਾਵ-ਸੋਕੇ, ਹੜ੍ਹ ਅਤੇ ਲੂ ਵਰਗੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਵਾਸ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਵਧਦਾ ਹੈ।

ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਦੇ ਰੁਝੇਂਵਿਆਂ ਭਰੇ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਤੋਂ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਰੂਟਾਂ ਨੂੰ 40 ਦੇ ਕਰੀਬ ਬੱਸਾਂ ਰੋਜ਼ ਛੁੱਟਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ 50-100 ਦੇ ਕਰੀਬ ਲੋਕੀਂ ਸਫ਼ਰਾਂ 'ਤੇ ਨਿਕਲ਼ਦੇ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਇੰਨੇ ਕੁ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਈ ਨਿੱਜੀ ਬੱਸਾਂ ਵੀ ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੂਰਤ ਦੀ ਟਿਕਟ 500 ਰੁਪਏ ਹੈ ਤੇ ਕੰਡਕਟਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਟਿਕਟ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ।

ਸੂਰਤ ਦੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸੀਟ ਮਿਲ਼ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਸੁਰੇਸ਼ ਮੈਦਾ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਤਿੰਨ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ- ਪੰਜ ਕਿੱਲੋ ਆਟੇ, ਕੁਝ ਭਾਂਡਿਆਂ ਤੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਾਲ਼ੀ ਬੋਰੀ ਨੂੰ ਬੱਸ ਦੀ ਮਗਰਲੀ ਥਾਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰੇ, ਸਮਾਨ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਮੁੜ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ।

Left: Suresh Maida is from Kherda village and migrates multiple times a year, taking a bus from the Kushalgarh bus stand to cities in Gujarat.
PHOTO • Priti David
Right: Joga Pitta is the sarpanch of Churada village in the same district and says even educated youth cannot find jobs here
PHOTO • Priti David

ਖੱਬੇ : ਸਾਲ ਦਾ ਬਹੁਤੇਰਾ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਤੇ ਖੇਰੜਾ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ, ਸੁਰੇਸ਼ ਮੈਦਾ ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਬਸ ਸਟੈਂਡ ਤੋਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਬੱਸ ਲੈਂਦੇ ਵੇਲ਼ੇ। ਸੱਜੇ : ਚੁਰਾਡਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਰਪੰਚ, ਜੋਗਾ ਪਿੱਤਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਵੀ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਨਹੀਂ

At the Timeda bus stand (left) in Kushalgarh, roughly 10-12 busses leave every day for Surat and big cities in Gujarat carrying labourers – either alone or with their families – looking for wage work
PHOTO • Priti David
At the Timeda bus stand (left) in Kushalgarh, roughly 10-12 busses leave every day for Surat and big cities in Gujarat carrying labourers – either alone or with their families – looking for wage work
PHOTO • Priti David

ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਦੇ ਤਿਮਾੜਾ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ (ਖੱਬੇ) ਤੋਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸੂਰਤ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ 10-12 ਬੱਸਾਂ ਨਿਕਲ਼ਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਢੋਂਹਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਈ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਨਾਲ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

''ਮੈਂ 350 ਰੁਪਏ ਦਿਹਾੜੀ ਕਮਾ ਲਵਾਂਗਾ,'' ਇਹ ਭੀਲ ਆਦਿਵਾਸੀ ਦਿਹਾੜੀਆ ਪਾਰੀ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ; ਉਹਦੀ ਪਤਨੀ 250-300 ਰੁਪਏ ਦਿਹਾੜੀ ਕਮਾ ਲਵੇਗੀ। ਸੁਰੇਸ਼ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉੱਥੇ ਮਹੀਨਾ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਰੁਕਣਗੇ ਫਿਰ 10 ਦਿਨ ਘਰ ਗੁਜਾਰ ਕੇ ਫਿਰ ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਚਾਲੇ ਪਾ ਲੈਣਗੇ। ''ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ 10 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਹੀ ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ,'' 28 ਸਾਲਾ ਸੁਰੇਸ਼ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਿਹੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਹੋਲੀ, ਦੀਵਾਲ਼ੀ ਤੇ ਰੱਖੜੀ ਜਿਹੇ ਤਿਓਹਾਰਾਂ ਮੌਕੇ ਹੀ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤਦੇ ਹਨ।

ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ਭਾਵ ਇੱਥੋਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨਾਲ਼ੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਉਂਝ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚੱ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਨ। ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਤਹਿਸੀਲ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਵੀਐਸ ਰਾਠੌੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਇੱਥੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਹੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਵਿਕਲਪ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।''

ਸਾਰੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕਾਇਮ ਕੰਮ ਮਿਲ਼ਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਠੇਕੇਦਾਰ ਨਾਲ਼ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੰਮ ਰੋਕੜੀ ਜਾਂ ਦੇਹਾੜੀ ਲਾਉਣ ਨਾਲ਼ੋਂ ਵੱਧ ਟਿਕਾਊ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਸਵੇਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਮੰਡੀ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਜੋਗਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ-ਲਿਖਾਇਆ, ਬਾਵਜੂਦ ਇਹਦੇ , '' ਯਹਾਂ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈਂ। ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕੋਂ ਕੇ ਲਿਏ ਭੀ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ। ''

ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਬੱਚਦਾ।

ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ਭਾਵ ਇੱਥੋਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨਾਲ਼ੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਉਂਝ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚੱ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਨ

*****

ਘਰੋਂ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਮਾਰੀਆ ਪਾਰੂ ਮਿੱਟੀ ਕਾ ਤਵਾ ਨਾਲ਼ ਲਿਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ਼ਦੀ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ। ਮੱਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਚੁੱਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਪਕਾਉਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤਵਾ ਬੜਾ ਵਧੀਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਰੋਟੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੜਦੀ, ਰੋਟੀ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ।

ਮਾਰੀਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ, ਪਾਰੂ ਡਾਮੋਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੱਖਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਦੀ ਭਾਲ਼ ਵਿੱਚ ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਕੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸੂਰਤ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ, ਵਾਪੀ ਜਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਜਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਹੋਰ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

''ਮਨਰੇਗਾ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਬੜੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜੋ ਮਿਲ਼ਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਪੂਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ,'' ਪਾਰੂ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੇਂਡੂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਗਰੰਟੀ ਯੋਜਨਾ ਦੇ 100 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ।

30 ਸਾਲਾ ਮਾਰੀਆ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ 10-15 ਕਿੱਲੋਗ੍ਰਾਮ ਮੱਕੀ ਲਿਜਾ ਰਹੀ ਹਨ। ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਨੌ ਮਹੀਨੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਖਾਣ ਆਦਤ ਬਾਰੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ,''ਅਸੀਂ ਮੱਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਖਾਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।'' ਡੁੰਗਰਾ ਛੋਟਾ ਵਿਖੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਮੱਕੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ ਰਹੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੇ ਬੱਚੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 3-12 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ, ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ਼ ਦੋ ਏਕੜ ਪੈਲ਼ੀ ਹੈ ਜਿਸ 'ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਜੋਗੀ ਕਣਕ, ਛੋਲੇ ਤੇ ਮੱਕੀ ਉਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ''ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੀਤਿਆਂ ਬਗ਼ੈਰ ਸਾਡਾ ਸਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੈਸੇ ਭੇਜਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਿੰਚਾਈ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਚਾਰਾ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਭੋਜਨ ਖਰੀਦ ਸਕਣ...,'' ਪਾਰੂ ਖੁੱਲ਼੍ਹ ਕੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ,''ਇਸੇ ਲਈ, ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।''

ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਦੋਂ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ 80,000 ਰੁਪਏ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਭੈਣ ਨਾਲ਼ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। "ਸਰਦੀਆਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ 60 ਰੁਪਏ ਕਮਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ," ਉਹ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭੈਣ-ਭਰਾ ਉੱਥੇ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ਾ ਚੁਕਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ। "ਮੈਂ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕਰਜ਼ਾ ਚੁਕਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ," ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਗਏ। ਉਹ ਲਗਭਗ 30-35 ਸਾਲ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਵਿੱਚ 25 ਸਾਲ ਬਿਤਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

Left: Maria Paaru has been migrating annually with her husband Paaru Damor since they married 15 years ago. Maria and Paaru with their family at home (right) in Dungra Chhota, Banswara district
PHOTO • Priti David
Left: Maria Paaru has been migrating annually with her husband Paaru Damor since they married 15 years ago. Maria and Paaru with their family at home (right) in Dungra Chhota, Banswara district
PHOTO • Priti David

ਖੱਬੇ: ਮਾਰੀਆ ਪਾਰੂ 15 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਪਾਰੂ ਡਾਮੋਰ ਨਾਲ਼ ਹਰ ਸਾਲ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਾਰੀਆ ਅਤੇ ਪਾਰੂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ਼ ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਡੁੰਗਰਾ ਛੋਟਾ ਵਿਖੇ ਘਰ (ਸੱਜੇ) ਵਿੱਚ

'We can’t manage [finances] without migrating for work. I have to send money home to my parents, pay for irrigation water, buy fodder for cattle, food for the family…,' Paaru reels off his expenses. 'So, we have to migrate'
PHOTO • Priti David
'We can’t manage [finances] without migrating for work. I have to send money home to my parents, pay for irrigation water, buy fodder for cattle, food for the family…,' Paaru reels off his expenses. 'So, we have to migrate'
PHOTO • Priti David

"ਅਸੀਂ ਕੰਮ ਲਈ ਪਰਵਾਸ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਭੇਜਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਚਾਰਾ ਖਰੀਦਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਭੋਜਨ ਖਰੀਦਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ... ਪਾਰੂ ਆਪਣੇ ਖਰਚਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੀ ਹੈ। 'ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ

*****

ਪ੍ਰਵਾਸੀ 'ਖਜ਼ਾਨਾ' ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਾਲ਼ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਫੰਡ ਤੋਂ ਉਹ ਜੋ ਨਤੀਜਾ ਉਮੀਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰੇਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਭੇਜਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇਗਾ, ਇਹ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਖਾਣਾ ਖਰਾਬ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਉਮੀਦ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਜੀਵਿਕਾ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਰਾਜ ਲੇਬਰ ਹੈਲਪਲਾਈਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੋਂ ਹਰ ਮਹੀਨੇ 5,000 ਕਾਲਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਬਕਾਏ ਦੇ ਭੁਗਤਾਨ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰਾਹਤ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

"ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਠੇਕੇ ਰਸਮੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਉਹ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਠੇਕੇਦਾਰ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ," ਕਮਲੇਸ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਕੱਲੇ ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਦਾ ਹੈ।

"ਇਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਠੇਕੇਦਾਰ ਕੌਣ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਬਕਾਏ ਦੀ ਵਸੂਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਇੱਕ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਅਤੇ ਲੰਬੀ ਮਿਆਦ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ, "ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

20 ਜੂਨ, 2024 ਨੂੰ, 45 ਸਾਲਾ ਭੀਲ ਆਦਿਵਾਸੀ ਰਾਜੇਸ਼ ਡਾਮੋਰ ਅਤੇ ਦੋ ਹੋਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਸਥਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮੰਗਣ ਆਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੂਬੇ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਕਾਰਨ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੰਮ 'ਤੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਲੇਬਰ ਠੇਕੇਦਾਰ 'ਤੇ ਕੁੱਲ 2,26,000 ਰੁਪਏ ਦਾ ਬਕਾਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ ਪਾਟਣ ਥਾਣੇ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਰੋਤ ਕੇਂਦਰ, ਆਜੀਵਿਕਾ ਦੇ ਸ਼੍ਰਮਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਸੰਦਰਬ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।

ਅਪ੍ਰੈਲ ਵਿੱਚ, ਰਾਜੇਸ਼ ਅਤੇ ਸੁਖਵਾੜਾ ਪੰਚਾਇਤ ਖੇਤਰ ਦੇ 55 ਮਜ਼ਦੂਰ ਲਗਭਗ 600 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ, ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮੋਰਬੀ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਟਾਈਲ ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਾਲ਼ੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਮਿਸਤਰੀ ਦਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 10 ਹੁਨਰਮੰਦ ਕਾਮਿਆਂ ਲਈ ਦਿਹਾੜੀ 700 ਰੁਪਏ ਅਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਲਈ 400 ਰੁਪਏ ਸੀ।

ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, "ਅਸੀਂ ਠੇਕੇਦਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਬਕਾਏ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਪਰ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ ਦਿਨ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਸਨ," ਰਾਜੇਸ਼ ਨੇ ਪਾਰੀ ਨਾਲ਼ ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ। ਰਾਜੇਸ਼, ਜੋ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੀ, ਨੇ ਭੀਲੀ, ਵਾਗੜੀ, ਮੇਵਾੜੀ, ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਮਦਦ ਮਿਲੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਕਾਏ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਿਸ ਠੇਕੇਦਾਰ ਨਾਲ਼ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਝਾਬੁਆ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਕਾਰਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਮੇਨ ਠੇਕੇਦਾਰ ਨਾਲ਼ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਨਾਲ਼ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਠੇਕੇਦਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵੱਲੋ ਪੈਸੇ ਮੰਗਦੇ ਰਹਿਣ 'ਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ 56 ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਕਾਏ ਲਈ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਘਰੋਂ ਜੋ ਖਾਣਾ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਲੱਗਿਆ। ਬਾਹਰੋਂ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਖਾਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹਿੰਗਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ।

Rajesh Damor (seated on the right) with his neighbours in Sukhwara panchayat. He speaks Bhili, Wagdi, Mewari, Gujarati and Hindi, the last helped him negotiate with the contractor when their dues of over Rs. two lakh were held back in Morbi in Gujarat

ਰਾਜੇਸ਼ ਡਾਮੋਰ (ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠੇ) ਸੁਖਵਾੜਾ ਪੰਚਾਇਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਉਹ ਭੀਲੀ , ਵਾਗੜੀ , ਮੇਵਾੜੀ , ਗੁਜਰਾਤੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ , ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਸੇ ਗਿਆਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਤੋਂ 2 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਕਾਏ ਦੀ ਵਸੂਲੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ

"ਉਹ ਭੁਗਤਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਟਰਕਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ– 20, ਫਿਰ 24 ਮਈ, 4 ਜੂਨ..." ਰਾਜੇਸ਼ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। "ਅਸੀਂ ਘਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹਾਂ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਭੁਗਤਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖਾਵਾਂਗੇ ਕੀ?" ਅਖ਼ੀਰ ਅਸੀਂ ਦਸ ਦਿਨ ਕੰਮ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਸੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇੰਝ ਉਸ 'ਤੇ ਪੈਸਾ ਦੇਣ ਦਾ ਦਬਾਅ ਪਏਗਾ।" 20 ਜੂਨ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਅਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤਰੀਕ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੈਸੇ ਮਿਲ਼ਣ ਦੀ ਕੋਈ ਗਰੰਟੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸੋ ਉਹ ਰੁਕੇ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੇ। 56 ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ 9 ਜੂਨ ਨੂੰ ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਰਾਜੇਸ਼ ਨੇ 20 ਜੂਨ ਨੂੰ ਉਹਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ, "ਉਸਨੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।'' ਬੱਸ ਫਿਰ ਉਦੋਂ ਹੀ ਰਾਜੇਸ਼ ਅਤੇ ਹੋਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਥਾਣੇ ਗਏ।

ਰਾਜੇਸ਼ ਕੋਲ਼ 10 ਬੀਘੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ ਜਿਸ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸੋਇਆਬੀਨ, ਕਪਾਹ ਅਤੇ ਕਣਕ ਉਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਬੱਚੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ, ਇਸ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਦਿਹਾੜੀਆਂ ਲਾਉਣ ਆ ਗਏ। "ਛੁੱਟੀਆਂ ਸਨ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਚਲੋ ਆਓ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਕਮਾ ਲਓ," ਰਾਜੇਸ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਠੇਕੇਦਾਰ ਨੂੰ ਹੁਣ ਲੇਬਰ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕੇਸ ਦਾਇਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਬਕਾਏ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰ ਹੀ ਦਵੇਗਾ।

ਕਿਰਤ ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਨਾਮ ਗ਼ਲਤ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਾਅਦਾ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਮਦਦ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਆਂਢੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਲੀਰਾਜਪੁਰ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਗਏ 12 ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰੀ ਤਨਖਾਹ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਮਾੜੇ ਕੰਮ ਦਾ ਹਵਾਲ਼ਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 4-5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਟੀਨਾ ਗਰਾਸੀਆ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹਨ,"ਸਾਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਤਨਖਾਹ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ। ਸਾਡਾ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ," ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆਜੀਵਿਕਾ ਦੇ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਵਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਕੋਲ਼ ਕੰਮ ਵਾਲ਼ੀ ਥਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ, ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਜਿਸਟਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ੋਟੋਆਂ ਅਤੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਅਤੇ ਮੋਬਾਇਲ ਨੰਬਰ ਵਗੈਰਾ ਸਭ ਸੀ।

ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਠੇਕੇਦਾਰ ਨੇ ਦੋ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਸੇ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ। "ਉਹ ਇੱਥੇ (ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ) ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਆਏ," ਰਾਹਤ ਕਰਮਚਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਮਿਲੇ, ਪਰ ਭੁਗਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਲਈ ਕੋਈ ਵਿਆਜ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

For unpaid workers, accessing legal channels such as the police (left) and the law (right) in Kushalgarh is not always easy as photographic proof, attendance register copies, and details of the employers are not always available
PHOTO • Priti David
For unpaid workers, accessing legal channels such as the police (left) and the law (right) in Kushalgarh is not always easy as photographic proof, attendance register copies, and details of the employers are not always available
PHOTO • Priti David

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਤਨਖਾਹ ਨਹੀਂ ਮਿਲ਼ਦੀ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ (ਖੱਬੇ) ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ (ਸੱਜੇ) ਵਰਗੇ ਰਾਹਤ ਚੈਨਲਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ਼ ਸਬੂਤ ਦੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ , ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਜਿਸਟਰ ਦੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ

"ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ," ਕਮਲੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। "ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਹੋਣ।''

ਸੂਰਤ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਕੱਪੜਾ ਫ਼ੈਕਟਰੀ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਆਏ 25 ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਕੋਲ਼ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਟੀਨਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ, "ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਠੇਕੇਦਾਰ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਕੋਲ਼ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਜਾਂ ਨਾਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਜਾਪਣ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਖਾਸ ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਪਛਾਣ ਨਾ ਸਕੇ।

ਇੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਬਣਦੇ 6 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੇਣ ਤੋਂ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਸੋ ਅਖੀਰ ਉਹ ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਦੇ ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਸੱਜਣਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ।

ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁਨ ਕਮਲੇਸ਼ ਨੂੰ ਕਨੂੰਨ ਸਿੱਖਿਆ (ਕਨੂੰਨੀ ਸਾਖਰਤਾ) ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ। ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਹ ਮੰਜ਼ਿਲ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਜੀਵਿਕਾ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ, ਸੱਜਣਗੜ੍ਹ, ਅੰਬਾਪਾੜਾ, ਘਾਟੋਲ ਅਤੇ ਗੰਗਰਤਲਾਈ ਦੇ ਲਗਭਗ 80 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇੱਕ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।

ਕਮਲੇਸ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਕਿਉਂਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਕੋਲ਼ ਫ਼ੋਨ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਫ਼ੋਟੋਆਂ ਖਿੱਚ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਧੋਖਾਧੜੀ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹਨਾ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।''

ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸਮਾਧਾਨ ਪੋਰਟਲ 17 ਸਤੰਬਰ, 2020 ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਵਾਦਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਬੰਧਤ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਮਜ਼ਦੂਰ 2022 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਬਿਆਨ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਣ। ਪਰ ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਦਫ਼ਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਲੋੜ ਹੈ।

Kushalgarh town in Banswara district lies on the state border and is the scene of maximum migration. Eighty per cent of families in Kushalgarh, Sajjangarh, Ambapara, Ghatol and Gangar Talai have at least one migrant, if not more, says Aajeevika’s survey data
PHOTO • Priti David
Kushalgarh town in Banswara district lies on the state border and is the scene of maximum migration. Eighty per cent of families in Kushalgarh, Sajjangarh, Ambapara, Ghatol and Gangar Talai have at least one migrant, if not more, says Aajeevika’s survey data
PHOTO • Priti David

ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ' ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਹ ਮੰਜ਼ਿਲ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਜੀਵਿਕਾ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ , ਸੱਜਣਗੜ੍ਹ , ਅੰਬਾਪਾੜਾ , ਘਾਟੋਲ ਅਤੇ ਗੰਗਰਤਲਾਈ ਦੇ 80 ਫੀਸਦੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇੱਕ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ

*****

ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲ਼ਦਾ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ਼ ਫ਼ੋਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਅਤੇ ਤਨਖਾਹ ਦੋਵੇਂ ਮਰਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਜਿੱਠੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਔਰਤਾਂ ਕੋਲ਼ ਫ਼ੋਨ ਹੋਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇੱਥੇ ਗੰਭੀਰ ਇਤਰਾਜ਼ ਹਨ। ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਅਸ਼ੋਕ ਗਹਿਲੋਤ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲ਼ੀ ਪਿਛਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ 13 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁਫ਼ਤ ਫ਼ੋਨ ਵੰਡਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਗਹਿਲੋਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੱਤਾ ਗੁਆਉਣ ਤੱਕ ਗ਼ਰੀਬ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 25 ਲੱਖ ਫ਼ੋਨ ਵੰਡੇ ਗਏ ਸਨ। ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਫ਼ੋਨ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਤੇ 12 ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਵੰਡੇ ਗਏ ਸਨ।

ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਭਜਨ ਲਾਲ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਹੋਣ ਤੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਏ ਗਏ ਪਹਿਲੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਇੱਕ ਸੀ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਔਰਤਾਂ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ 'ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੀ ਘਾਟ ਆਮ ਲਿੰਗ, ਜਿਨਸੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਤਿਆਗ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਹ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ: ਬਾਂਸਵਾੜਾ: ਵਿਆਹ ਦਾ ਝਾਂਸਾ ਦੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਤਸਕਰੀ

"ਮੈਂ ਕਣਕ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੀ ਉਹ 5-6 ਕਿਲੋ ਮੱਕੀ ਦੇ ਆਟੇ ਨਾਲ਼ ਕਣਕ ਵੀ ਲੈ ਗਿਆ," ਭੀਲ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸੰਗੀਤਾ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹਨ, ਜੋ ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਬਲਾਕ ਦੇ ਚੁਰਾਡਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹਨ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਗੀਤਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ਼ ਸੂਰਤ ਸ਼ਹਿਰ ਚਲੀ ਗਈ ਸਨ।

Sangeeta in Churada village of Kushalgarh block with her three children. She arrived at her parent's home after her husband abandoned her and she could not feed her children
PHOTO • Priti David
Sangeeta in Churada village of Kushalgarh block with her three children. She arrived at her parent's home after her husband abandoned her and she could not feed her children
PHOTO • Priti David

ਸੰਗੀਤਾ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਬਲਾਕ ਦੇ ਚੁਰਾਡਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹਨ। ਪਤੀ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਆਈ। ਪਰ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ

Sangeeta is helped by Jyotsna Damor to file her case at the police station. Sangeeta’s father holding up the complaint of abandonment that his daughter filed. Sarpanch Joga (in brown) has come along for support
PHOTO • Priti David
Sangeeta is helped by Jyotsna Damor to file her case at the police station. Sangeeta’s father holding up the complaint of abandonment that his daughter filed. Sarpanch Joga (in brown) has come along for support
PHOTO • Priti David

ਜੋਤਸਨਾ ਡਾਮੋਰ ਨੇ ਸੰਗੀਤਾ ਨੂੰ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਸੰਗੀਤਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਆਪਣੀ ਧੀ ਵੱਲੋਂ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦਿਖਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਰਪੰਚ ਜੋਗਾ (ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਕੱਪੜਾ) ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਆਏ ਹਨ

"ਮੈਂ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ," ਉਹ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। "ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸਾਂ।'' ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਿੰਨੋਂ ਪੁੱਤਰਾਂ (ਉਮਰ ਸੱਤ, ਪੰਜ ਤੇ ਚਾਰ ਸਾਲ) ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ਼ ਖਾਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। "ਮੈਂ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਘਰ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦੀ ਸਾਂ।''

ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਹੀ ਮਿਲ਼ਿਆ। "ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪੇਕੇ ਘਰ ਆਈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ਼ [ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਦੇ ਘਰ] ਖਾਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।''

ਆਖ਼ਰਕਾਰ, ਇਸ ਸਾਲ ਜਨਵਰੀ (2024) ਵਿੱਚ, ਉਹ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਥਾਣੇ ਗਈ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਪਰਾਧ ਰਿਕਾਰਡ ਬਿਊਰੋ (ਐੱਨਸੀਆਰਬੀ) 2020 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ (ਪਤੀ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ) ਵਿਰੁੱਧ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਨਾਲ਼ ਸਬੰਧਤ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਾਲ਼ੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ।

ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਥਾਣੇ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧਦੀ ਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਾਮਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਬੰਜਾੜੀਆ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ, ਜੋ ਫੈਸਲੇ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੇਸਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਸਨੀਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, "ਬੰਜਾੜੀਆ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਓਂ ਪੈਸੇ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਨਿਆਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟਾ ਪਾਉਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲ਼ਦਾ।''

ਸੰਗੀਤਾ ਦਾ ਦੁੱਖ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਔਰਤ ਨਾਲ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਉਹ ਵਿਆਹ ਕਰਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। "ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਦੁੱਖ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ਼ਣ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਬੱਚੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ, 'ਕੀ ਉਹ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ? ਮੇਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਉਹਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, 'ਮੰਮੀ, ਜੇ ਪੁਲਿਸ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ!''' ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਲਿਆ ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ।

*****

Menka (wearing blue jeans) with girls from surrounding villages who come for the counselling every Saturday afternoon
PHOTO • Priti David

ਮੇਨਕਾ (ਨੀਲੀ ਜੀਨਸ ਪਹਿਨੀ) ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਜੋ ਹਰ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰੇ ਲਈ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ

ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਖੇਰਪੁਰ ਦੇ ਸੁੰਨਸਾਨ ਪੰਚਾਇਤ ਦਫ਼ਤਰ 'ਚ 27 ਸਾਲਾ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਮੇਨਕਾ ਡਾਮੋਰ ਕੁਸ਼ਲਗੜ੍ਹ ਬਲਾਕ ਨਾਲ਼ ਸਬੰਧਤ ਪੰਜ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹਨ।

"ਤੁਹਾਡਾ ਸਪਨਾ ਕੀ ਹੈ?" ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਗੋਲ਼ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀਆਂ 20 ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। "ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਅਸੀਂ ਸਕੂਲ ਵੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਸਕਦਾ," ਮੇਨਕਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ, ਜੋ ਛੋਟੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਸ਼੍ਰਮਿਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਦੀ ਹਨ।

ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਬੱਚੀਆਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਆਪਣਾ ਭਵਿੱਖ ਵੇਖਣ। ਵਾਗੜੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦਿਆਂ ਉਹ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਕਲਪਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਕੈਮਰਾਮੈਨ, ਵੇਟਲਿਫਟਰ, ਡਰੈੱਸ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ, ਸਕੇਟਬੋਰਡਰ, ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੇਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਸਬੰਧਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਕਾਰਡ ਹਨ। "ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦੀਆਂ ਹੋ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ," ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਜਿਓਂ ਚਮਕਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।

"ਪ੍ਰਵਾਸ ਹੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਹੈ।''

ਤਰਜਮਾ: ਕਮਲਜੀਤ ਕੌਰ

Priti David

प्रीति डेविड, पारी की कार्यकारी संपादक हैं. वह मुख्यतः जंगलों, आदिवासियों और आजीविकाओं पर लिखती हैं. वह पारी के एजुकेशन सेक्शन का नेतृत्व भी करती हैं. वह स्कूलों और कॉलेजों के साथ जुड़कर, ग्रामीण इलाक़ों के मुद्दों को कक्षाओं और पाठ्यक्रम में जगह दिलाने की दिशा में काम करती हैं.

की अन्य स्टोरी Priti David
Editor : P. Sainath

पी. साईनाथ, पीपल्स ऑर्काइव ऑफ़ रूरल इंडिया के संस्थापक संपादक हैं. वह दशकों से ग्रामीण भारत की समस्याओं की रिपोर्टिंग करते रहे हैं और उन्होंने ‘एवरीबडी लव्स अ गुड ड्रॉट’ तथा 'द लास्ट हीरोज़: फ़ुट सोल्ज़र्स ऑफ़ इंडियन फ़्रीडम' नामक किताबें भी लिखी हैं.

की अन्य स्टोरी पी. साईनाथ
Translator : Kamaljit Kaur

कमलजीत कौर, पंजाब की रहने वाली हैं और एक स्वतंत्र अनुवादक हैं. उन्होंने पंजाबी साहित्य में एमए किया है. कमलजीत समता और समानता की दुनिया में विश्वास करती हैं, और इसे संभव बनाने की दिशा में प्रयासरत हैं.

की अन्य स्टोरी Kamaljit Kaur