ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਕਰੀਬ 200 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪੌੜੀਆਂ ਉੱਤਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਦਰੀਆ ਮਾਤਾ ਜੀ ਮੰਦਿਰ ਦੀ ਡਿਊਢੀ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਸੰਗੀਤਵਾਦਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਮੱਧਮ ਪੈਂਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕਦਮ ਹਰ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣੀ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ - ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ 20 ਫੁੱਟ ਹੇਠਾਂ ਹਾਂ।

ਸਾਹਮਣੇ 15000 ਵਰਗ ਫੁੱਟ 'ਚ ਫੈਲੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਭੁੱਲ-ਭਲੱਈਏ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ।। ਭੀੜੇ ਗਲਿਆਰਿਆਂ 'ਚ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਬਣੀਆਂ 562 ਅਲਮਾਰੀਆਂ 'ਚ ਦੋ ਲੱਖ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਨ। ਹਿੰਦੂਤਵ, ਇਸਲਾਮ, ਇਸਾਈਅਤ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਧਰਮਾਂ 'ਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਚਮੜੇ ਦੀ ਜਿਲਦ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਛਿੱਲ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ ਖਰੜਾ, ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਜਿਲਦਾਂ ਤੇ ਪੇਪਰਬੈਕ ਜਿਲਦਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਾਨੂੰਨ, ਦਵਾਈਆਂ, ਦਰਸ਼ਨ, ਭੂਗੋਲ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਨਕੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ। ਗਲਪ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰਾਂ ਤੇ ਹਾਲੀਆ ਨਾਵਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਿੰਦੀ 'ਚ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ 'ਚ ਹਨ।

ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਖਿਆਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਦਵਾਨ, ਹਰਵੰਸ਼ ਸਿੰਘ ਨਿਰਮਲ ਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਪਰਿਸਰ 'ਚ 25 ਸਾਲ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਅੰਦਰ ਇਕਾਂਤਵਾਸ 'ਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸਦੇ ਹੇਠਾਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਨਿਰਮਲ ਦੀ 2010 'ਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਪੈਸਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ।

"ਉਹ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ : ਕਿ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀ ਚਮੜੀ ਭਾਵੇਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਹੋਵੇ, ਵਾਲ ਵੱਖਰੇ ਹੋਣ, ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਅਸੀਂ ਸਭ ਇੱਕੋ ਹਾਂ," ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੀ, ਅਤੇ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਾਵਾਂ ਲਈ ਗਊਸ਼ਾਲਾ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਦੰਬਾ ਸੇਵਾ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਜੁਗਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ਨੇ ਕਿਹਾ।

The underground library at  Shri Bhadriya Mata Ji temple near Dholiya in Jaisalmer district of Rajasthan
PHOTO • Urja

ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਜੈਸਲਮੇਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਢੋਲੀਆ ਨੇੜੇ ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਦਰੀਆ ਮਾਤਾ ਜੀ ਮੰਦਿਰ ਦੀ ਭੂਮੀਗਤ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ

Left:  The late Shri Harvansh Singh Nirmal, was a religious scholar who founded the library.
PHOTO • Urja
Right: Jugal Kishore, Secretary of the Shri Jagdamba Seva Samiti, a trust that runs the temple, library and cow shelter
PHOTO • Urja

ਖੱਬੇ: ਸਵਰਗੀ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਵੰਸ਼ ਸਿੰਘ ਨਿਰਮਲ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਸੱਜੇ : ਸ਼੍ਰੀ ਜਗਦੰਬਾ ਸੇਵਾ ਸਮਿਤੀ ਟਰੱਸਟ ਜੋ ਮੰਦਿਰ, ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਅਤੇ ਗਊਸ਼ਾਲਾ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਸਕੱਤਰ ਜੁਗਲ ਕਿਸ਼ੋਰ

ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ 1983 'ਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤ 1998 'ਚ ਬਣ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। "ਉਹ (ਨਿਰਮਲ) ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਗਿਆਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ, ਇੱਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ," ਕਿਸ਼ੋਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮਹਾਰਾਜਾ ਜੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਲੋਕ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਆਉਣ ਅਤੇ ਦੇਖਣ ਕਿ ਗਿਆਨ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ 'ਚ ਆਉਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਇੱਥੇ ਮੁੱਕਦੀ ਹੈ।”

ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਜ਼ਮੀਂਦੋਜ਼ (ਭੂਮੀਗਤ) ਜਗ੍ਹਾ ਨੁਕਸਾਨ ਤੇ ਧੂੜ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ - ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਫਾਇਰਿੰਗ ਰੇਂਜ, ਪੋਖਰਣ ਇੱਥੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਚਰਾਗਾਹਾਂ 'ਚ ਹਵਾਵਾਂ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਹਰ ਪਾਸੇ ਧੂੜ ਉੱਠਦੀ ਹੈ।

ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਦੇਵਪਾਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਵਾਲੀ ਟੀਮ 'ਚ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸਨੂੰ 6 ਵੱਡੇ ਨਿਕਾਸ ਵਾਲੇ ਪੱਖਿਆਂ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ਕ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਹਵਾ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕਪੂਰ ਜਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਲੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ, "ਅਸੀਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਹਵਾ ਲਗਵਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ 7-8 ਜਣੇ ਹਰ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਇਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।"

Left: Collections of books.
PHOTO • Priti David
Right: Ashok Kumar Devpal works in the library maintenance team
PHOTO • Urja

ਖੱਬੇ : ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ। ਸੱਜੇ : ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ

ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਟਰੱਸਟ ਕੋਲ 1.25 ਲੱਖ ਬਿੱਘੇ (ਤਕਰੀਬਨ 20,000 ਏਕੜ) ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਹੈ, ਜੋ ਭਾਦਰੀਆ ਓਰਨ (ਪਵਿੱਤਰ ਵਣ) ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਰਵਾਇਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ "ਮਹਿਜ਼ ਇੱਕ ਟਾਹਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵੱਢੀ ਜਾ ਸਕਦੀ," 70 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ 'ਚ ਟਰੱਸਟ ਦੀ ਗਊਸ਼ਾਲਾ ’ਚ 40,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸ਼ੋਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ, ਤਕਰੀਬਨ 2-3 ਲੱਖ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ; ਚਾਰ ਸਲਾਨਾ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੌਰਾਨ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਾਜਪੂਤ, ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਅਤੇ ਜੈਨ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ, ਜਦ ਤੱਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਉਹ ਲੋਕ ਨੇ ਜੋ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਪੌੜੀਆਂ ਉੱਤਰਦੇ ਹਨ।

ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, 150 ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਊਸ਼ਾਲਾ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ - ਗਿਰ, ਥਾਰਪਾਰਕਰ, ਰਾਠੀ ਅਤੇ ਨਗੋਰੀ - ਦੀਆਂ ਕਈ ਦਹਿ ਹਜ਼ਾਰ ਗਾਵਾਂ ਤੇ ਬਲਦ। "ਓਰਨ ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਹੈ," ਟਰੱਸਟ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਅਸ਼ੋਕ ਸੋਡਾਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਇੱਥੇ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਉਹ ਕੰਮ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ 90 ਫ਼ੀਸਦ ਨਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। "ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਗਊਸ਼ਾਲਾ ਲਈ 14 ਟਿਊਬਵੈਲ ਹਨ ਅਤੇ ਟਰੱਸਟ ਵੱਲੋਂ ਹਰ ਸਾਲ ਚਾਰੇ ਲਈ ਤਕਰੀਬਨ 25 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ," ਸੋਡਾਨੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, "ਹਰ ਦਿਨ 3-4 ਟਰੱਕ ਭਰ ਕੇ ਹਰਿਆਣਾ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।" ਉਹਨਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਸਾਰਾ ਪੈਸਾ ਦਾਨ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ 'ਚ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਾਂ, ਢੋਲੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਚੌਹਾਨ ਅਤੇ ਲਛਮਣ ਚੌਹਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਦਰੀਆ ਮਾਤਾ ਬਾਰੇ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ 'ਤੇ ਗਾਇਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਇਸ ਮੰਦਿਰ 'ਤੇ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਵੀ ਰਾਜ ਕਰਦੀ ਹੈ।

The temple attracts many devotees through the year, and some of them also visit the library
PHOTO • Urja

ਮੰਦਿਰ ਪੂਰਾ ਸਾਲ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਚੋਂ ਕੁਝ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵੀ ਫੇਰੀ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ

At the entrance to the Shri Bhadriya Mata Ji temple in Jaisalmer district of Rajasthan
PHOTO • Urja

ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਜੈਸਲਮੇਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਸ਼੍ਰੀ ਭਾਦਰੀਆ ਮਾਤਾ ਜੀ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਦੁਆਰ ’ ਤੇ

Visitors to the temple also drop into the library, now a tourist attraction as well
PHOTO • Priti David

ਮੰਦਿਰ ’ ਆਉਂਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ’ ਵੀ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਹੁਣ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ

The library is spread across 15,000 square feet; its narrow corridors are lined with 562 cupboards that hold over two lakh books
PHOTO • Urja

ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ 15000 ਵਰਗ ਫੁੱਟ ' ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ; ਇਸਦੇ ਭੀੜੇ ਗਲਿਆਰਿਆਂ ' ਥੋੜ੍ਹੀ- ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਿੱਥ ' ਤੇ ਬਣੀਆਂ 562 ਅਲਮਾਰੀਆਂ ' ਦੋ ਲੱਖ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਨ

Old editions are kept under lock and key
PHOTO • Urja

ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਜਿਲਦਾਂ ਤਾਲੇ ਲਾ ਕੇ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ

A few 1,000-year-old manuscripts are kept in boxes that only library staff can access
PHOTO • Urja

1000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਕੁਝ ਖਰੜੇ ਡੱਬਿਆਂ ’ ਰੱਖੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸਟਾਫ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿੱਚ ਹਨ

Religious texts on Hinduism, Islam, Christianity and other religions
PHOTO • Urja

ਹਿੰਦੂਤਵ, ਇਸਲਾਮ, ਇਸਾਈਅਤ ਅਤੇ ਹੋਰਾਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ' ਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਤਾਬਾਂ

Copies of the Quran and other books written Hindi, Urdu and English
PHOTO • Priti David

ਕੁਰਾਨ ਦੀਆਂ ਨਕਲਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ’ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ

A collection of Premchand’s books
PHOTO • Urja

ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ

Books on the history of America and the history of England
PHOTO • Urja

ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬਾਂ

Books on media and journalism
PHOTO • Urja

ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬਾਂ

The Samadhi shrine of the founder of the library, Harvansh Singh Nirmal
PHOTO • Urja

ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਹਰਵੰਸ਼ ਸਿੰਘ ਨਿਰਮਲ ਦੀ ਸਮਾਧੀ

A letter signed by library founder, Harvansh Singh Nirmal is displayed prominently
PHOTO • Urja

ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਹਰਵੰਸ਼ ਸਿੰਘ ਨਿਰਮਲ ਵੱਲੋਂ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੀ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ

The gaushala (cow shelter) houses  roughly 44,000 cows and bulls of different breeds – Gir, Tharparkar, Rathi and Nagori
PHOTO • Priti David

ਗਊਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਵੱਖ- ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ - ਗਿਰ, ਥਾਰਪਾਰਕਰ, ਰਾਠੀ ਅਤੇ ਨਗੋਰੀ - ਦੇ ਕਰੀਬ 44000 ਗਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬਲਦ ਹਨ

There is small bustling market outside the temple selling items for pujas, toys and snacks
PHOTO • Urja

ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬਜ਼ਾਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਪੂਜਾ ਲਈ ਵਸਤਾਂ, ਖਿਡੌਣੇ ਅਤੇ ਖਾਣ- ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ

ਤਰਜਮਾ: ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਅਰਸ਼ੀ

Urja

ऊर्जा, पीपल्स आर्काइव ऑफ़ रूरल इंडिया में 'सीनियर असिस्टेंट एडिटर - वीडियो' के तौर पर काम करती हैं. डाक्यूमेंट्री फ़िल्ममेकर के रूप में वह शिल्पकलाओं, आजीविका और पर्यावरण से जुड़े मसलों पर काम करने में दिलचस्पी रखती हैं. वह पारी की सोशल मीडिया टीम के साथ भी काम करती हैं.

की अन्य स्टोरी Urja
Priti David

प्रीति डेविड, पारी की कार्यकारी संपादक हैं. वह मुख्यतः जंगलों, आदिवासियों और आजीविकाओं पर लिखती हैं. वह पारी के एजुकेशन सेक्शन का नेतृत्व भी करती हैं. वह स्कूलों और कॉलेजों के साथ जुड़कर, ग्रामीण इलाक़ों के मुद्दों को कक्षाओं और पाठ्यक्रम में जगह दिलाने की दिशा में काम करती हैं.

की अन्य स्टोरी Priti David
Editor : Riya Behl

रिया बहल, पीपल्स आर्काइव ऑफ़ रूरल इंडिया (पारी) के लिए सीनियर असिस्टेंट एडिटर के तौर पर काम करती हैं. मल्टीमीडिया जर्नलिस्ट की भूमिका निभाते हुए वह जेंडर और शिक्षा के मसले पर लिखती हैं. साथ ही, वह पारी की कहानियों को स्कूली पाठ्क्रम का हिस्सा बनाने के लिए, पारी के लिए लिखने वाले छात्रों और शिक्षकों के साथ काम करती हैं.

की अन्य स्टोरी Riya Behl
Photo Editor : Binaifer Bharucha

बिनाइफ़र भरूचा, मुंबई की फ़्रीलांस फ़ोटोग्राफ़र हैं, और पीपल्स आर्काइव ऑफ़ रूरल इंडिया में बतौर फ़ोटो एडिटर काम करती हैं.

की अन्य स्टोरी बिनायफ़र भरूचा
Translator : Arshdeep Arshi

अर्शदीप अर्शी, चंडीगढ़ की स्वतंत्र पत्रकार व अनुवादक हैं, और न्यूज़ 18 व हिन्दुस्तान टाइम्स के लिए काम कर चुकी हैं. उन्होंने पटियाला के पंजाबी विश्वविद्यालय से अंग्रेज़ी साहित्य में एम.फ़िल किया है.

की अन्य स्टोरी Arshdeep Arshi