ରେନ୍ଦାଲର ବୁଣାକାର: ଆଉ ଥିଲେ ସେଠି ଚାରି ଜଣ

ଗୋଟିଏ ବି ଭୁଲ ସମ୍ଭାଳିବାକୁ ଅସମର୍ଥ ସିରାଜ ମୋମିନ୍ । ଥରେ ହାତ ଖସିଗଲେ ହୁଏତ ସେ ଗୋଟିଏ ମିଟର କପଡ଼ାରୁ ମିଳୁଥିବା ୨୮ ଟଙ୍କା ହରାଇ ପାରନ୍ତି । ଯଥାର୍ଥରେ ଆଡ଼ସୂତା ଓ ଲମ୍ବସୂତାର ହିସାବ ତାଙ୍କୁ ରଖିବାକୁ ହେବ । ତେଣୁ ଆଜିକାଲି ସେ ଏକ ଯବକାଚ ଦେଇ ବୁଣାକାମ ପରଖୁଛନ୍ତି । ଏବଂ ଛ’ ଘଣ୍ଟା ଭିତରେ ହସ୍ତତନ୍ତର ଦୁଇଟି ଯାକ ପେଡାଲକୁ ସେ ମିନିଟ୍‌ରେ ୯୦ ଥର, କିମ୍ବା ଦିନକୁ  ୩୨,୪୦୦ ଥର ଦବାଇ ଥାଆନ୍ତି । ତାଙ୍କ ପାଦ ଚାଳନାରେ ୩,୫୦୦ଟି (ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ମେସିନ୍‌ରେ ଏହି ସଂଖ୍ୟା କମ୍‌ ବା ବେଶୀ ହୋଇପାରେ) ତାର ବା ଡୋର ଲାଗିଥିବା ଆୟତାକାର ଢାଞ୍ଚାର ଏକ ସାଜ ବନ୍ଦ ହୁଏ ଏବଂ ଖୋଲେ । ତାଙ୍କର ସ୍ଥିର ପାଦଚାଳନା ଯୋଗୁଁ ଏହି ତାରଗୁଡ଼ିକ ଭିତର ଦେଇ ଯାଇଥିବା ଏକ ଧାତବ ଦଣ୍ଡରେ ଆଡ଼ସୂତା ଗୁଡ଼ାଇ ହୁଏ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ସଂପନ୍ନ କଲେ ପ୍ରତି ଇଞ୍ଚରେ ୮୦ଟି ଆଡ଼ସୂତା ଓ ୮୦ଟି ଲମ୍ବସୂତା ଥିବା କପଡ଼ା, ଘଣ୍ଟାକୁ ଗୋଟିଏ ମିଟର ହିସାବରେ ବାହାରି ଥାଏ ।

ସିରାଜଙ୍କୁ ଏବେ ୭୨ ବର୍ଷ, ଏବଂ ୧୫ ବର୍ଷ ବୟସରୁ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଅର୍ଦ୍ଧଶତାବ୍ଦୀରୁ ଅଧିକ କାଳ ହେଲା ସେ ଏହି କାମ କରିଆସୁଛନ୍ତି। ତାଙ୍କ ହସ୍ତତନ୍ତର ବୟସ କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କଠାରୁ ଦୁଇଗୁଣ। ଶାଗୁଆନ୍‌ କାଠରେ ନିର୍ମିତ ଶହେ ବର୍ଷରୁ ଅଧିକ ପୁରୁଣା ଏହି ତନ୍ତକୁ ସେ ପାରିବାରିକ ଉତ୍ତରାଧିକାରରେ ପାଇଛନ୍ତି । କପଡ଼ା ପ୍ରସ୍ତୁତି ପାଇଁ ୫୭ ବର୍ଷ ଧରି ସେ ଏହା ଉପରେ ଅଙ୍ଗଚାଳନା କରିଆସିଛନ୍ତି। ସୂତା ପରଖିବାକୁ, ହାତ ଓ ଗୋଡ଼ ଚଳାଇବାରେ ସମନ୍ୱୟ ରଖିବାକୁ ଏବଂ କପଡ଼ା ଉପରେ ଆବଶ୍ୟକ ସଂଖ୍ୟକ ଲମ୍ବସୂତା (ଦୈର୍ଘ୍ୟରେ ଥିବା ସୂତା) ଏବଂ ଭରଣି (ପ୍ରସ୍ଥରେ ଥିବା ସୂତା) ରହିଛି ବୋଲି ନିଶ୍ଚିତ କରିବା ସକାଶେ ହସ୍ତତନ୍ତ ପାଇଁ ତାଙ୍କ ଭଳି ଜଣେ କୁଶଳୀ ବୁଣାକାର ଆବଶ୍ୟକ।

ସିରାଜଙ୍କ ଘରେ ଏବେ ସାତ ଫୁଟ୍‌ ଉଚ୍ଚତାର ଦୁଇଟି ହସ୍ତତନ୍ତ ରହିଛି। ଦିନ ଥିଲା, ସେ ସାତଟି ତନ୍ତର ମାଲିକ ଥିଲେ ଏବଂ ସେଥିରୁ କେତେକ ଚଳାଇବା ପାଇଁ ମଜୁରିଆଙ୍କୁ କାମରେ ଲଗାଉଥିଲେ । ସେ କହନ୍ତି, “୧୯୮୦ ଦଶକର ଶେଷ ଭାଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବହୁତ କାମ ରହୁଥିଲା ।” ତିନି ଦଶନ୍ଧି ତଳେ ସେ ଗୋଟିକୁ ୧,୦୦୦ ଟଙ୍କା ହିସାବରେ ତାଙ୍କର ତିନିଟି ତନ୍ତ ଅନ୍ୟ ଗାଁର କ୍ରେତାଙ୍କୁ ବିକ୍ରି କରିଦେଲେ ଏବଂ କିଛି ଦିନ ପରେ କୋଲ୍‌ହାପୁର ସହରର ଏକ ବେସରକାରୀ ସଂଗଠନକୁ ଦୁଇଟି ତନ୍ତ ଦାନ କରିଦେଲେ ।

ତିନି ପିଢ଼ି ଧରି କୋଲ୍‌ହାପୁର ଜିଲ୍ଲା ହାତକଣଙ୍ଗଲେ ତାଲୁକାର ୧୯,୬୭୪ (୨୦୧୧ ଜନଗଣନା) ଲୋକ ବସବାସ କରୁଥିବା ତାଙ୍କ ଗାଁ ରେନ୍ଦାଲରେ ସିରାଜଙ୍କ ପରିବାର ହସ୍ତତନ୍ତରେ ବସି କପଡ଼ା ବୁଣିଆସୁଛନ୍ତି ।  ପାଖାପାଖି ୧୯୬୨ ମସିହାରେ ୮ମ ଶ୍ରେଣୀ ପାସ୍‌ କରିବା ପରେ, ସିରାଜ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ବାପାଙ୍କ ଭଉଣୀ ହାଲିମାଙ୍କ ପାଖରୁ ଏହି କାରିଗରୀ ଶିଖିଲେ । ହାଲିମା ଥିଲେ ରେନ୍ଦାଲର ଅଳ୍ପ କେତେକ ମହିଳା ବୁଣାକାରଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜଣେ । ଗାଁର ଅଧିକାଂଶ ମହିଳା ହାତରେ ସୂତା କାଟୁଥିଲେ, ଯାହାକି ଭରଣି ଭାବେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା । ବହୁ ବର୍ଷ ପରେ ସିରାଜଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ମଇମୁନା ମଧ୍ୟ ତାହା କଲେ ।

ଅନ୍ୟ କେତେକ ସ୍ଥାନ ଭଳି ରେନ୍ଦାଲ ଗାଁରେ ମଧ୍ୟ ଧୀରେ ଧୀରେ ହସ୍ତତନ୍ତ ବନ୍ଦ ହୋଇ କଳତନ୍ତ ପ୍ରଚଳିତ ହେଲା । ଏହି ମେସିନ୍‌ରେ ଶୀଘ୍ର ଏବଂ ଅବିରତ କପଡ଼ା ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଲା ଯାହାକି ହସ୍ତତନ୍ତ ତୁଳନାରେ ଶସ୍ତା ପଡ଼ିଲା । ରେନ୍ଦାଲର କଳତନ୍ତ ସଂଘ ସଭାପତି ରାଓସାହେବ ତାମ୍ବେ କହନ୍ତି, “କଳତନ୍ତରେ ସେଇ ଏକା କପଡ଼ା ମିଟର ପିଛା ତିନି ଟଙ୍କାରୁ କମ୍‌ରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇପାରିବ।” ତାଙ୍କ ହିସାବରେ ୨୦୦୦ ମସିହାରେ ରେନ୍ଦାଲରେ ୨,୦୦୦- ୩,୦୦୦ କଳତନ୍ତ ଥିଲା ଯାହାକି ଏବେ ୭,୦୦୦-୭,୫୦୦ରେ ପହଞ୍ଚିଲାଣି ।

ସିରାଜ ଜାଣନ୍ତି ଯେ ଆଜିକାଲି ଗ୍ରାହକମାନେ ଶସ୍ତା କପଡ଼ା ପସନ୍ଦ କରନ୍ତି । ସେ କହନ୍ତି, “ସେଇ ଏକା କପଡ଼ା କଳତନ୍ତରେ ବୁଣା ହୋଇଥିଲେ ମିଟରକୁ ୪ ଟଙ୍କାରୁ କେହି ଅଧିକ ଦେବେ ନାହିଁ । ଆମକୁ ୨୮ ଟଙ୍କା ମିଳେ ।” ବୁଣାକାରଙ୍କ ଦକ୍ଷତା ଓ ପ୍ରୟାସ ଏବଂ ଗୁଣମାନ ଯୋଗୁଁ ହସ୍ତତନ୍ତ କପଡ଼ାର ମୂଲ୍ୟ ଅଧିକ ହୋଇଥାଏ । ସିରାଜ ଆହୁରି କହନ୍ତି, “ଲୋକେ ହାତବୁଣା କପଡ଼ାର ମୂଲ୍ୟ ଓ ଗୁଣ ବୁଝନ୍ତି ନାହିଁ ।” ଜଣେ ଶ୍ରମିକ ଅତି କମ୍‌ରେ ଆଠଟି କଳତନ୍ତ ଚଳାଇ ପାରିବେ, କିନ୍ତୁ ପ୍ରତି ହସ୍ତତନ୍ତରେ ଜଣେ ଲେଖାଏଁ ବୁଣାକାର କାମ କରନ୍ତି ଏବଂ ପ୍ରତିଟି ସୂତା ଉପରେ ନଜର ରଖନ୍ତି । ଏହା ହିଁ ପ୍ରତି ହାତବୁଣା କପଡ଼ା ଖଣ୍ଡକୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର କରେ ବୋଲି ସେ ମନେ କରନ୍ତି ।

ବର୍ଷ ଗଡ଼ି ଚାଲିବା ସହିତ କଳତନ୍ତର ପ୍ରସାର ଯୋଗୁଁ ରେନ୍ଦାଲର ବୁଣାକାରମାନେ ବି ଏହାକୁ ଆପଣେଇ ନେବାକୁ ପ୍ରୟାସ କରିଛନ୍ତି । ପରମ୍ପରାଗତ ଭାବେ ଏଠାକାର ବୁଣାକାରମାନେ ନୌବାରି ଶାଢ଼ି (ଆଠ ମିଟରରୁ ସାମାନ୍ୟ ଅଧିକ ଲମ୍ବା) ତିଆରି କରୁଥିଲେ। ୧୯୫୦ ଦଶକରେ ସେମାନେ ଚାରି ଘଣ୍ଟାରେ ଗୋଟିଏ ଶାଢ଼ି ବୁଣି ଦେଉଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରତି ଶାଢ଼ି ପିଛା ୧ ଟଙ୍କା ୨୫ ପଇସା ରୋଜଗାର କରୁଥିଲେ । ୧୯୬୦ ବେଳକୁ ଏହି ରାଶି ୨ ଟଙ୍କା ୫୦ ପଇସାକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା । ବଜାର ଚାହିଦାକୁ ଆଖିରେ ରଖି ସିରାଜ ଆଜିକାଲି ଶାର୍ଟ କପଡ଼ା କରୁଛନ୍ତି । ସେ କହନ୍ତି, “ଦୁଇ ଦଶନ୍ଧି ତଳେ ଗାଁର ସମବାୟ ସମିତିଗୁଡ଼ିକ ବନ୍ଦ ହୋଇଯିବା ପରେ ଏହା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା।”

ସୋଲାପୁର ସହରର ପଶ୍ଚିମ ମହାରାଷ୍ଟ୍ର ହାଥମାଘ ବିକାଶ ମହାମଣ୍ଡଳ ନାମକ କ୍ରୟକାରୀ ନିଗମ ଏବଂ ରେନ୍ଦାଲର ବୁଣାକାରମାନଙ୍କ ଭିତରେ ମଧ୍ୟସ୍ଥ ଭାବେ ଥିଲେ ଦି ଅଟୋମେଟିକ୍‌ ହ୍ୟାଣ୍ଡଲୁମ୍‌ କୋଅପରେଟିଭ୍‌ ବିନ୍‌କର ସୋସାଇଟି ଏବଂ ହାଥମାଘ ବିନ୍‌କର କୋଅପରେଟିଭ ସୋସାଇଟି । ସିରାଜ ମନେ ପକାନ୍ତି ଯେ ହସ୍ତତନ୍ତ ଶାଢ଼ିର ଚାହିଦା ହ୍ରାସ ପାଇବା ଯୋଗୁଁ ୧୯୯୭ରେ ଏହି ସମିତିଗୁଡ଼ିକ ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା ।

କଞ୍ଚାମାଲ ପାଇବା ସହିତ ତାଙ୍କ ହାତବୁଣା କପଡ଼ା ବିକ୍ରି କରିବା ଲାଗି ସିରାଜ, କର୍ଣ୍ଣାଟକର ବେଲଗାମ (ସଂପ୍ରତି ବେଲଗାଭି) ଜିଲ୍ଲା ଚିକୋଡ଼ି ତାଲୁକା ଅନ୍ତର୍ଗତ କୋଗାନୋଲି ଗାଁରେ ଥିବା କର୍ଣ୍ଣାଟକ ହସ୍ତତନ୍ତ ଉନ୍ନୟନ ନିଗମ (KHDC)ର ଏକ ଉପ-କେନ୍ଦ୍ରରେ ନାମ ପଞ୍ଜିକରଣ କଲେ । ମତେ ସେ ୧୯୯୮ ନଭେମ୍ବର ୬ ତାରିଖର ନାମ ପଞ୍ଜିକରଣ ରସିଦ୍‌ ଦେଖାନ୍ତି ଏବଂ ମନେ ପକାଇ କହନ୍ତି ଯେ, ନାମ ପଞ୍ଜିକରଣ ପାଇଁ ରେନ୍ଦାଲ ଗାଁର ୨୯ ଜଣ ବୁଣାକାର ୨୦୦୦ ଟଙ୍କା ଲେଖାଏଁ ଫେରସ୍ତଯୋଗ୍ୟ ଜମା କରିଥିଲେ । ଆଜିକାଲି ତାଙ୍କ ଗାଁର ମାତ୍ର ଚାରି ଜଣ ହସ୍ତତନ୍ତରେ କାମ କରୁଛନ୍ତି- ସିରାଜ୍‌, ବାବାଲାଲ ମୋମିନ, ବାଲୁ ପାରିତ ଏବଂ ବସନ୍ତ ତାମ୍ବେ । ( ମିଟର ଓ ଗଜରେ ମପା ଏକ ଜୀବନ ଦେଖନ୍ତୁ ।) ସିରାଜ କହନ୍ତି, “କେତେ ଜଣ ମରିଗଲେଣି, ଆଉ କେତେକ ବୁଣିବା ବନ୍ଦ କରିଦେଲେଣି, ଏବଂ ବାକି ସମସ୍ତେ ସେମାନଙ୍କ ହସ୍ତତନ୍ତ ବିକ୍ରି କରିଦେଲେଣି ।”

ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅଛନ୍ତି ରେନ୍ଦାଲର ଚତୁର୍ଥ ବୁଣାକାର, ୭୬ ବର୍ଷ ବୟସ୍କ ବାଲୁ ପାରିତ । ଏକଦା ତାଙ୍କ ଗାଁରେ ଗହଳଚହଳ ଲାଗି ରହୁଥିବା ଏବଂ ଅନେକ ତନ୍ତ ଥିବା ଏକ ହସ୍ତତନ୍ତ କାରଖାନାରେ ଜଣେ ଶ୍ରମିକ ଭାବେ ସେ କାମ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ହସ୍ତତନ୍ତ ଚାଳନାରେ ନିଜକୁ ପ୍ରଶିକ୍ଷିତ କରାଇବା ପରେ ୧୯୬୨ ମସିହାରେ ବାଲୁ ଜଣେ ବୁଣାକାର ଭାବେ କାମ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ସେ କହନ୍ତି, “ଚାରି ବର୍ଷ କାଳ ମୁଁ କେବଳ ସୂତା କାଟୁଥିଲି ଏବଂ ଗୁଡ଼ାଉଥିଲି । ଧୀରେ ଧୀରେ ହସ୍ତତନ୍ତ ବ୍ୟବହାର ଆରମ୍ଭ କଲି ଏବଂ ସେମିତି କରି କରି ମୁଁ ବୁଣିବା ଶିଖିଲି ।” ହସି ହସି ସେ କହନ୍ତି, “୩୦୦ଟି ତାକୁଡ଼ିରେ ସୂତା ଗୁଡ଼ାଇବା ପରେ ଆମକୁ ଏକ ଟଙ୍କା ମିଳୁଥିଲା (୧୯୫୦ ଦଶକର ଶେଷ ଭାଗରେ)।” ଏହି କାମ କରିବାକୁ ତାଙ୍କୁ ଚାରି ଦିନ ଲାଗୁଥିଲା ।

୧୯୬୦ ମସିହାରେ, ରେନ୍ଦାଲର ଜଣେ ବୁଣାକାରଙ୍କ ପାଖରୁ ୧,୦୦୦  ଟଙ୍କା ଦେଇ ବାଲୁ ଗୋଟିଏ ହସ୍ତତନ୍ତ କିଣିଲେ । ସେ କହନ୍ତି, “ଆଜି ବି ମୁଁ ସେଇ ତନ୍ତ ବ୍ୟବହାର କରେ’’। ‘‘ବେକାର ହୋଇ ନ ବସିବା ଲାଗି ମୁଁ କାମ କରେ ।” ୬୦ରୁ କିଛିଟା ଅଧିକ ବର୍ଷର ବାଲୁଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ବିମଲ ଜଣେ ଗୃହିଣୀ, ଯିଏ କି କିଛି ବର୍ଷ ତଳେ ଲୁଗା ସଫା କରି ରୋଜଗାର କରୁଥିଲେ । ୪୦ରୁ ଅଧିକ ବର୍ଷ ବୟସର ତାଙ୍କ ପୁଅ କୁମାର ଲୁଗାପଟା ଇସ୍ତ୍ରୀ କରନ୍ତି ।

ସିରାଜ ଏବଂ ମଇମୁନାଙ୍କ ୪୩ ବର୍ଷର ବଡ଼ପୁଅ ସର୍ଦ୍ଦାର କୋଲ୍‌ହାପୁର ଜିଲ୍ଲା ହୁପାରି ସହରର ଏକ ଚିନିକଳରେ ଶ୍ରମିକ ଭାବେ କାମ କରନ୍ତି ଏବଂ ୪୧ ବର୍ଷର ସାନପୁଅ ସତ୍ତାର ରେନ୍ଦାଲର ଜଣେ ବ୍ୟବସାୟୀଙ୍କ ପାଖରେ କାମ କରନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ୪୧ ବର୍ଷୀୟା ଝିଅ ବିବିଜାନ୍‌ ବିବାହିତା ଏବଂ ଜଣେ ଗୃହିଣୀ । ସତ୍ତାର କହନ୍ତି, “ହସ୍ତତନ୍ତ କପଡ଼ା ଲାଗି ବଜାର ନାହିଁ । ତେଣୁ ଆମେ ଏହି କଳା ନ ଶିଖିବାକୁ ସ୍ଥିର କଲୁ ।”

ବାବାଲାଲଙ୍କ ପରିବାର ଲୋକେ ମଧ୍ୟ ଲୁଗାବୁଣା ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟ କାମରେ ଲାଗିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ବଡ଼ପୁଅ ୪୧ ବର୍ଷ ବୟସ୍କ ମୁନିର ରେନ୍ଦାଲରେ ତେଜରାତି ଦୋକାନ ଚଳାଉଛନ୍ତି । ଦ୍ୱିତୀୟ ପୁଅ, ୩୯ ବର୍ଷୀୟ ଜାମିର ଜଣେ କୃଷି ଶ୍ରମିକ ଭାବେ କାମ କରନ୍ତି । ସବା ସାନପୁଅ ୩୬ ବର୍ଷୀୟ ସମୀର ପାଖ ଗାଁରେ ଏକ ମାଂସ ଦୋକାନ କରିଛନ୍ତି । ଏବେ ହସ୍ତତନ୍ତରେ କେବଳ ବାବାଲାଲ ହିଁ ଅଛନ୍ତି ।

“ଆଜି ବି କର୍ଣ୍ଣାଟକରେ (ସୀମା ଆରପଟେ) ହଜାର ହଜାର ହସ୍ତତନ୍ତ ରହିଛି । ମହାରାଷ୍ଟ୍ର ସରକାର ମଧ୍ୟ କାହିଁକି ହସ୍ତତନ୍ତ ଶିଳ୍ପକୁ ବଞ୍ଚାଇ ରଖିପାରିବେନି?” କ୍ଷୋଭରେ କହନ୍ତି ବାବୁଲାଲ । ହସ୍ତତନ୍ତ ଗଣନାରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ୨୦୦୯-୧୦ ମସିହାରେ କର୍ଣ୍ଣାଟକରେ ୩୪,୬୦୬ଟି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ତନ୍ତ ରହିଥିବା ବେଳେ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରରେ ୩,୨୫୧ଟି ଥିଲା । ଏଥିରୁ ରେନ୍ଦାଲରେ ରହିଛି ମାତ୍ର ଚାରିଟି । “ଆମେ ଚାରି ଜଣ ମରିଯିବା ପରେ ଏହି ପେସା ମଧ୍ୟ ମରିଯିବ”। ବାବାଲାଲ ମୋମିନ କହନ୍ତି ଏବଂ ତାଙ୍କ ତନ୍ତ ପାଖକୁ ଫେରିଯାଆନ୍ତି ।

ଅନୁବାଦ: ଓଡ଼ିଶାଲାଇଭ୍‍