Arunima Mandwariya

Student Reporter

Siddhita Sonavane

Editor

Swadesha Sharma

Faiz Mohammad

Translator

large_HP-COVER-IMAGE-AM-In Indore-printing on thin margins.jpg

medium_HP-COVER-IMAGE-AM-In Indore-printing on thin margins.jpg

small_HP-COVER-IMAGE-AM-In Indore-printing on thin margins.jpg

thumbnail_HP-COVER-IMAGE-AM-In Indore-printing on thin margins.jpg

HP-COVER-IMAGE-AM-In Indore-printing on thin margins.jpg

અબ્દુલ હલીમ કહે છે, “કુદરતી રંગોથી રંગાયેલા કાપડને ધોવા માટે વહેતી નદીની જરૂર પડે છે. યહાં પે તો હાથ ધોને કા પાની નહીં મિલતા [અહીંયા તો હાથ ધોવાય પૂરતું પાણી નથી મળી રહેતું]!”હલીમ ત્રીજી પેઢીના બ્લોક પ્રિન્ટિંગ કારીગર છે, જેઓ સતત ઘટતા નફા અને નકલી ઉત્પાદનોના વધતા ઉપદ્રવ વચ્ચે પોતાની વર્કશોપ ટકાવી રાખવા માટે સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે. પાણીની અછતવાળા ઈન્દોર શહેરમાં, તેમની પાસે રાસાયણિક રંગોનો ઉપયોગ કરવા સિવાય કોઈ વિકલ્પ બચ્યો નથી, કારણ કે તે રંગો ઝડપથી કાપડ પર ચડી જાય છે.બ્લોક પ્રિન્ટિંગની શરૂઆત લાકડાના બ્લોકની ડિઝાઇન તૈયાર કરવાથી થાય છે. હલીમ જાતે ડિઝાઇન બનાવે છે અને પછી તેને જયપુર, ફર્રુખાબાદ અને ફતેહપુરના બ્લોક બનાવનારા કારીગરોને મોકલે છે. તેઓ સામાન્ય રીતે સાગવાન અથવા શીશમ જેવા લાકડાનો ઉપયોગ કરીને આ બ્લોક તૈયાર કરે છે.આ બ્લોક્સને રંગમાં ડુબાડીને કાપડ પર છાપવામાં આવે છે. હલીમ એક ચંદેરી દુપટ્ટા પર ગુલાબી રંગના ફૂલ છાપવા માટે નીચે ઝૂકતાં કહે છે, “આ તો અમારો વારસો છે,” અને એ વાતનું પૂરું ધ્યાન રાખે છે કે પાકા રંગો જરા પણ ફેલાય નહીં. તેઓ જે રંગનું મિશ્રણ વાપરી રહ્યા છે તેને કાપડ પર લગાવતા પહેલાં શણ, મલમલના સુતરાઉ કાપડ અને મચ્છરદાનીમાંથી ગાળવામાં આવ્યું છે. હવામાનની પરિસ્થિતિ, ખાસ કરીને ચોમાસા દરમિયાન, કાપડને સૂકવવાની પ્રક્રિયાને વધુ જટિલ બનાવી શકે છે, જેમાં સામાન્ય રીતે લગભગ 72 કલાક લાગે છે.

ન્યૂ સિયાગંજમાં પોતાની વર્કશોપમાં બેઠેલા હલીમ, ગર્વભેર પોતાની ડિઝાઇનની વિશિષ્ટતા વિશે વાત કરે છે, જેમાંથી ઘણી ઐતિહાસિક સ્મારકો અને મુઘલ શૈલીથી પ્રેરિત છે. તેઓ યાદ કરે છે કે એક પ્રદર્શનમાં, તેઓ હૈદરાબાદના એક કારીગરના જટિલ બિદરીકામ (એક પ્રકારની ધાતુ હસ્તકળા)થી ખૂબ પ્રભાવિત થયા હતા. પાછળથી તેમણે તે ડિઝાઇનને સાડી પર છાપવા માટે અપનાવી. હલીમ સ્મિત સાથે યાદ કરે છે, “જ્યારે મેં તેમને સાડીના ફોટા મોકલ્યા ત્યારે તેઓ ખૂબ જ ખુશ થયા હતા.”હલીમના પરિવારનાં મૂળ મધ્યપ્રદેશના ચંદેરી સાથે જોડાયેલાં છે — જે અશોકનગર જિલ્લાનું એક નગર અને પ્રખ્યાત હેન્ડલૂમ ટેક્સટાઇલ કેન્દ્ર છે. તેમના પૂર્વજો મહેશ્વરી, ચંદેરી અને ટસર સિલ્ક જેવા કાપડ પર કામ કરતા વણકર અને છાપકામના કારીગરો હતા. જેમ જેમ હરીફાઈ વધતી ગઈ અને કમાણી ઘટતી ગઈ, તેમ હલીમના પિતા, અબ્દુલ અલીમે, 1970ના દાયકાના અંતમાં પહેલાં મુંબઈ અને આખરે ઈન્દોરમાં સ્થળાંતર કરવાનો મુશ્કેલ નિર્ણય લીધો.હલીમ કહે છે કે ચંદેરીમાં તેમના સંબંધીઓએ મોટાભાગે આ કળા છોડી દીધી છે. તેઓ ઉમેરે છે, “તેમાંથી મોટાભાગના લોકો હવે મજૂર તરીકે કામ કરે છે. આ કામમાં પૂરતો નફો નથી અને મહેનત ખૂબ જ વધારે છે.”ઈન્દોરમાં હલીમના ઘરમાં તેમનાં માતા-પિતા, તેમનાં પત્ની નેહનાઝ અલી, તેમનો પુત્ર અને તેઓ પોતે રહે છે. 32 વર્ષીય નેહનાઝ પણ આ વ્યવસાયમાં જોડાયેલાં છે, તેમણે નાનપણમાં તેમનાં બહેન પાસેથી ભરતકામ, હેન્ડ પેઇન્ટિંગ અને ક્રોશે શીખ્યું હતું. લગ્ન પછી, તેમણે મહેશ્વરી અને ચંદેરી સિલ્ક પર હેન્ડ પેઇન્ટિંગ કરવાનું શરૂ કર્યું, અને પ્રદર્શનોમાં સફળતા મેળવી. ઘરની જવાબદારીઓ સંભાળવાની સાથે, નેહનાઝ દરરોજ ત્રણથી ચાર કલાક તેમની કળાને ફાળવે છે, અને જટિલ ડિઝાઇન પર કામ કરે છે, જેને તેની જટિલતાના આધારે પૂર્ણ થવામાં ત્રણથી સાત દિવસ લાગે છે.

આ પરિવાર તેમના વ્યવસાયના મોટાભાગનાં પાસાં — બ્લોકની ડિઝાઇનિંગથી માંડીને છાપકામ સુધી — જાતે જ સંભાળે છે. કુશળ કારીગરો શોધવા મુશ્કેલ છે, કારણ કે મોટાભાગના સ્થાનિક કારીગરો બાગ પ્રિન્ટિંગ અથવા બટિક કામમાં જ નિષ્ણાત હોય છે.હલીમ કહે છે કે તેમની વર્કશોપ ‘હુદા પ્રિન્ટર્સ એન્ડ ક્રાફ્ટર્સ' દ્વારા થતું સીધું વેચાણ, ઇન્સ્ટાગ્રામ અને ફેસબુક જેવા સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ્સ અને સરકારી એમ્પોરિયમમાં થતું વેચાણ તેમની કળાને ટકાવી રાખવામાં મદદ કરે છે. જોકે, નકલી ઉત્પાદનો તેમના નફાને ખતમ કરી રહ્યાં છે: “અસલી ચંદેરી કાપડ એક મીટરના 400 રૂપિયાથી ઓછામાં વેચી શકાતું નથી,” હલીમ મજૂરી અને કાચા માલના ખર્ચનું ગણિત સમજાવતાં કહે છે. “મજૂરીનો ખર્ચ દિવસના 600 રૂપિયા છે. પણ ગ્રાહકો આ સમજતા નથી. બજારમાં અમે 1,500-2,000 રૂપિયામાં પ્રિન્ટેડ સાડી વેચીએ તેવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે.”એક જ સાડી પર છાપકામ કરવાની પ્રક્રિયામાં ડિઝાઇનની જટિલતાને આધારે 45 મિનિટથી 15 દિવસ સુધીનો સમય લાગી શકે છે. સાડી વણવામાં તો એથી પણ વધુ સમય લાગે છે — બે દિવસથી માંડીને ત્રણ મહિના સુધી.હલીમ અને તેમના પિતા જેવા છાપકામના કારીગરો કહે છે કે બ્લોક્સ અને રંગો માટે સબસિડી આપતી સરકારી યોજનાઓ મદદરૂપ થઈ શકે છે. હલીમ નિરાશા સાથે ઉમેરે છે, “મધ્યપ્રદેશ સરકાર હેન્ડ બ્લોક કે બાગ પ્રિન્ટિંગ, બટિક ડાઇંગ કે ચંદેરી વણાટને તેમની વૈશ્વિક ઓળખ હોવા છતાં પ્રોત્સાહન આપી રહી નથી.”આવી મુશ્કેલીઓ છતાં, હલીમ અને અલીમ તેમની કળા પ્રત્યે પ્રતિબદ્ધ છે. તેઓ ફેશન ડિઝાઇનના વિદ્યાર્થીઓ માટે વર્કશોપ પણ ચલાવે છે અને ઈન્દોરની કોલેજો મારફતે હેન્ડ બ્લોક પ્રિન્ટિંગ વિશે જાગૃતિ ફેલાવે છે.

કોવિડ-19 મહામારીએ તેમના વ્યવસાય પર ગંભીર અસર કરી, તેમની વાર્ષિક આવક અડધી થઈને માત્ર 5-6 લાખ રૂપિયા થઈ ગઈ. કસ્ટમ બ્લોક્સ અને રંગોના વધતા ખર્ચે તેમની આર્થિક સ્થિતિને વધુ મુશ્કેલ બનાવી દીધી છે.હલીમ કહે છે, “અમે ઓનલાઇન વેચાણ શરૂ કર્યું હતું, પણ તે ફાયદાકારક નહોતું.” ગ્રાહકો દ્વારા વપરાયેલી સાડીઓ પરત કરવી, લાંબી ફરિયાદ પ્રક્રિયાઓ અને ઊંચા કમિશન દરે તેને એક બિનલાભકારી સાહસ બનાવી દીધું. તેમણે એમેઝોન કારીગર અને આજિયો જેવી સાઇટ્સ પર વેચવાનો પ્રયાસ કર્યો, પણ ત્યાં અસલી ઉત્પાદનોની સાથે સાથે માત્ર 300 રૂપિયામાં નકલી મહેશ્વરી સાડીઓ વેચાતી જોવા મળી. હલીમ પૂછે છે, “તો જિન લોગોં કો અસલી-નકલી કી પરખ નહીં હૈ, વો હમારા માલ ક્યોં ખરીદેંગે [હવે જે લોકોને અસલી-નકલીમાં ખબર નથી પડતી, તેઓ અમારો માલ કેમ ખરીદશે?]”આના કારણે પરિવારે આ પ્લેટફોર્મ્સ પર વેચાણ બંધ કરી દીધું. તેના બદલે, તેઓ ક્યારેક ઇન્સ્ટાગ્રામ પર ઉત્પાદનોના ફોટા અપલોડ કરે છે. અમુક વાર આ જોઈને ગ્રાહકો તે ઉત્પાદન વિષે પૂછપરછ કરે છે. જરૂરી નાણાં અને મોટી બ્રાન્ડ્સની સ્પર્ધાને કારણે ભૌતિક દુકાન ખોલવી એ વાસ્તવિક વિકલ્પ નથી. જો તેઓ મોટી બ્રાન્ડ્સ સાથે કામ કરવાનું પસંદ કરે તો પણ, તેની પોતાની અલગ જ સમસ્યાઓ છે, કારણ કે તેમની કડક શરતો અને નિયમોમાં નાના કારીગરોને સામનો કરવો પડતી અનિશ્ચિતતાઓ, જેમ કે હવામાનની પરિસ્થિતિઓ અથવા કાચા માલની ઉપલબ્ધતા, જેવી બાબતોનો વિચાર નથી કરાતો.“સરકારી વિભાગો તો છે, પણ તેઓ જમીનથી જોડાયેલા રહીને કામ નથી કરતા,” અલીમ કહે છે, જેઓ અન્ય ઘણા કારીગરોની જેમ, રાજ્ય સરકાર તરફથી વધુ સમર્થનની અપેક્ષા રાખે છે, ખાસ કરીને મહામારી જેવી કટોકટી દરમિયાન. એના બદલે, પોલીસે તેમની વર્કશોપ બંધ કરાવી અને તેમને 3 લાખ રૂપિયાનો દંડ ફટકાર્યો.આટલી મુશ્કેલીઓ છતાં, પરિવાર કામ કરવાનું ચાલુ રાખે છે. હલીમને આશા છે કે ગ્રાહકો દરેક કલાકૃતિ પાછળની મહેનત અને કલાત્મકતાને સમજશે અને તેમના જેવા કારીગરો સતત ગુજરાન ચલાવવાના સંઘર્ષ વિના સમૃદ્ધ થઈ શકશે.તેઓ કહે છે, “હેન્ડ બ્લોક પ્રિન્ટિંગને, અન્ય ઘણી કળાઓની જેમ, સાચવી રાખવી જરૂરી. આ વાર્તાને ભવિષ્યની પેઢીઓ માટે પણ જીવંત રાખવા માટે અમને માત્ર યોગ્ય સમર્થનની જરૂર છે.”અનુવાદક: ફૈઝ મોહંમદ

ઈન્દોરમાં: નફાની પાતળી ધાર પર ટકેલું છાપકામ

اندور میں ساڑیوں کی پرنٹنگ کی مشکلیں

In Indore: printing on thin margins

ఇందౌర్‌లో స్వల్ప లాభాలతో నడుస్తోన్న బ్లాక్ ప్రింటింగ్

সুক্ষ্ম পৰিসৰত আৱদ্ধ ইন্দোৰৰ হস্তশিল্পীসকলৰ জীৱন

বাহারি ছাপায় দুশ্চিন্তার রং ধরছে ইন্দোরে

इंदौर: मामूली मुनाफ़ा और महंगी पड़ती छपाई  

ಇಂದೋರ್: ಲಾಭವಿಲ್ಲದ ಕಸುಬಾಗುತ್ತಿದೆ ಹ್ಯಾಂಡ್‌ ಬ್ಲಾಕ್‌ ಪ್ರಿಂಟಿಂಗ್

ഇൻഡോർ: പ്രിന്റിങ്‌ വ്യാപാരത്തിലെ തുച്ഛമായ ലാഭം

ਇੰਦੌਰ ਦੀ ਛਪਾਈ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਧੱਕੀ ਜਾਂਦੀ ਹੋਈ

இந்தூர்: லாபம் மெலியும் அச்சகங்கள் / அச்சாகாத லாபங்கள்

ଇନ୍ଦୋରର ହଜି ଯାଉଥିବା ହାତ ଛପା କାମ 

इंदौर प्रिंटिंग: असली रंग के जंग

ब्लॉक प्रिंटिंग: मुनाफा कम, मिहनत जियादा 

Indore

medium_MOBILE-COVER-IMAGE-AM-In Indore-printing on thin margins.jpg

small_MOBILE-COVER-IMAGE-AM-In Indore-printing on thin margins.jpg

thumbnail_MOBILE-COVER-IMAGE-AM-In Indore-printing on thin margins.jpg

MOBILE-COVER-IMAGE-AM-In Indore-printing on thin margins.jpg

At present, we can only accept donations in Indian rupees by Indian citizens. All donations made to the CounterMedia Trust are eligible for exemption under Section 80G of the Income Tax Act, 1961. Here is a copy of our exemption certificate.


India is bigger than New Delhi. And people need to know more about the rest of this vast nation.


Younger, media-saturated generations are growing up knowing little about their country, but a lot about the elites of a few metros and towns. For a narrowly-owned, commercially-driven media, the dumbing down of a nation is part of standard operating procedure. The last available data of the Centre for Media Studies (CMS, Delhi) show us that reports from New Delhi account for 66 per cent of news on the front pages of major dailies. The CMS data also found that just about 0.24 per cent of front page news came out of rural India. The TV channels are not much better.PARI exists to change that.We are a non-profit organisation. We publish under creative commons, and do not charge readers a subscription fee or put-up advertisements. Nothing is behind a paywall and we are completely free-to-access by anyone. We guard our independence and receive no direct grants from governments and corporations, nor any funding that could dictate our content. So, we are dependent on volunteer labour, donations from individuals, foundations and institutions that see value in independent and free media.PARI is changing the way Indian journalism reports and documents the rural.India is more than the elite of a few metros and towns. We report on rural lives and livelihoods, languages, communities, migrants and more. We need your help to pull off this most ambitious of Indian journalistic endeavours. The scale of this effort costs money. Donate generously - and spread the word about PARI.&nbsp;

Donate FAQs


Let’s get you acquainted

Welcome to PARI

Want to republish this article? Please write to <a href="mailto:zahra@ruralindiaonline.org" target="_blank" rel="noopener noreferrer">zahra@ruralindiaonline.org</a> with a cc to <a href="mailto:namita@ruralindiaonline.org" target="_blank" rel="noopener noreferrer">namita@ruralindiaonline.org</a>

ઈન્દોરમાં: નફાની પાતળી ધાર પર ટકેલું છાપકામ

Related stories