“बिनशर्त प्रेम आणि पूर्ण स्वीकार. शिक्षक म्हणून मी या मुलांकडून हे शिकलीये!”

मेधा टेंगशे अगदी हळुवार आवाजात पण ठामपणे आपलं म्हणणं मांडतात. साधना व्हिलेज या निवासी संस्थेच्या संस्थापक सदस्यांपैकी एक असलेल्या मेधाताई विशेष मुलांच्या शिक्षक आहेत. साधना व्हिलेजमध्ये विविध वयाच्या आणि विविध बौद्धिक, मानसिक स्तरावर असलेल्या ३० व्यक्ती राहतात. जगण्यासाठी आवश्यक कौशल्यांसोबतच त्यांना हस्तकला, संगीत आणि नाचासारख्या कला शिकवल्या जातात.

पुणे जिल्ह्याच्या मुळशी तालुक्यात साधना व्हिलेज गेली ३० वर्षं काम करत आहे. इथल्या सगळ्यांना ‘विशेष मित्र’ म्हटलं जातं. पत्रकार आणि प्राध्यापक असलेल्या मेधाताईंना आपल्या घरातल्या दहा जणांची गृहमातेची भूमिका सगळ्यात जास्त आवडते. “एक आई आणि एक बाई किंवा शिक्षिका.”

पुण्याच्या धायरी कर्णबधिर मुलांच्या शाळेत शिकवणाऱ्या सत्यभामा आल्हाट यांच्या मनातही काहीशी अशीच भावना दिसते. “आमच्यासारख्या निवासी शाळांमध्ये शिक्षक पालकाची भूमिकाही निभावत असतात. आमच्या मुलांना घराची कमी भासू नये असाच आमचा प्रयत्न असतो,” आमच्याशी बोलता बोलता त्या काही मुलींना फुगडी शिकवू लागतात. शाळेत आज नागपंचमी साजरी होतीये. या शाळेत ४० निवासी आणि १२ येऊन जाऊन शिकणारी मुलं आहेत. महाराष्ट्राच्या वेगवेगळ्या जिल्ह्यांसोबत कर्नाटक, दिल्ली, पश्चिम बंगाल आणि राजस्थानातलेही काही विद्यार्थी इथे शिक्षण घेतायत.

Left: Medha Tengshe, founder member of Sadhana Village says all teachers should visit at least one school for special children to see what can be achieved through gentle words.
PHOTO • Urja
Right: Kanchan Yesankar says, ‘All the 30 friends here fight but they also love each other’
PHOTO • Urja

डावीकडेः साधना व्हिलेजच्या संस्थापक सदस्य मेधा टेंगशे सर्व शिक्षकांना आवाहन करतात की त्यांनी एका तरी विशेष मुलांच्या शाळेला भेट देऊन सौम्य शब्दांनी काय घडू शकतं ते पहायला हवं. उजवीकडेः कांचन येसनकर म्हणते, ‘इथले ३० विशेष मित्र भांडतात, पण एकमेकांवर तेवढंच प्रेमही करतात’


Satyabhama Alhat is a special teacher at the Dhayari School for the Hearing Impaired in Pune . She plays phugadi and other traditional games with girls and boys as they celebrate Nag Panchami. ‘A teacher at a residential school like ours is also a parent,' she says
PHOTO • Urja
Satyabhama Alhat is a special teacher at the Dhayari School for the Hearing Impaired in Pune . She plays phugadi and other traditional games with girls and boys as they celebrate Nag Panchami. ‘A teacher at a residential school like ours is also a parent,' she says
PHOTO • Urja

सत्यभामा आल्हाट पुण्याच्या धायरी कर्णबधिर मुलांच्या शाळेत विशेष शिक्षिका आहेत. नागपंचमी साजरी करताना त्या मुला-मुलींबरोबर फुगडी आणि इतर पारंपरिक खेळात रमून गेल्या होत्या. ‘आमच्यासारख्या निवासी शाळांमध्ये शिक्षक पालकाची भूमिकाही निभावत असतात,’ त्या म्हणतात

आल्हाट बाई सांगतात की पालक स्वतः चौकशी करून मुलांना वसतिगृहात पाठवतायत. इथून उत्तीर्ण होऊन गेलेल्या मुलांकडून त्यांनी शाळेतील सुविधा आणि शिक्षकांबद्दल चांगलं ऐकलेलं असतं आणि ते विश्वासाने त्यांच्या मुलांना इथे पाठवतात. शिवाय इथे शिक्षण मोफत आहे आणि राहण्याची सोय असल्याने अगदी साडेचार वर्षांची मुलंसुद्धा इथे शिकायला येत असल्याचं त्या सांगतात. आणि गंमत म्हणजे काही पालक आपल्या ऐकू-बोलू येणाऱ्या मुलांना इथे प्रवेश द्या म्हणून मागे लागतात. “मग आम्हाला त्यांना समजावून सांगावं लागतं की तुम्ही दुसऱ्या शाळेत जा म्हणून,” बाई सांगतात.

विविध प्रकारचं अपंगत्व असणाऱ्या विद्यार्थ्यांना शिकवणाऱ्या शिक्षकांना ‘विशेष शिक्षक’ असं म्हटलं जातं. आपल्या विद्यार्थ्यांमधले फरक, त्यांच्या अक्षमता किंवा अपंगत्व आणि विशेष गरजांना सुसंगत अशा प्रकारे हे शिक्षक त्यांना शिकवत असतात. आपली कामं त्यांना स्वतःला करता यावीत यासाठीही ते प्रयत्नशील असतात. पण यातल्या बहुतेक शिक्षकांना असं ठामपणे वाटतं की विशेष शिक्षण केवळ विविध पद्धतींपुरतं मर्यादित नाहीये. शिक्षक आणि विद्यार्थ्यामधलं घट्ट नातं अशा शिक्षणाचा पाया आहे.

२०१८-१९ साली महाराष्ट्रात विशेष गरजा असणारी ३ लाखाहून जास्त मुलं इयत्ता पहिली ते बारावीमध्ये शिकत असल्याचं दिसतं. महाराष्ट्रात सुमारे १६०० विशेष शाळा आहेत. २०१८ साली वर्षी राज्याचं दिव्यांग धोरण जाहीर झालं, ज्यानुसार प्रत्येक शाळेत विशेष मुलांना शिक्षण सुलभ व्हावं यासाठी एक विशेष शिक्षक नेमण्यात येणार असल्याचं नमूद केलं होतं. धोरण जाहीर झालं असलं तरी २०१८ साली संपूर्ण मुळशी तालुक्यासाठी, इथल्या ९६ गावांसाठी केवळ नऊ विशेष शिक्षकांची नेमणूक झाली असल्याचं मेधाताई सांगतात.

आपल्या विद्यार्थ्यांमधलं वेगळेपण, वेगळ्या क्षमता आणि विशेष गरजा जाणून घेऊन त्यास सुसंगत शिक्षण देत त्यांना स्वावलंबी बनवण्याचा प्रयत्न विशेष शिक्षक करत असतात

व्हिडिओ पहाः विशेष विद्यार्थ्यांचे विशेष शिक्षक

*****

विशेष मित्रांना शिकवायचं तर आपल्या अंगी खास गुण हवेत. आणि त्यात जर “ही मुलं तुमच्या आई-वडलांच्या वयाची असली” तर ते काही सोपं नसल्याचं राहुल वानखेडे सांगतो. सामाजिक कार्याचं प्रशिक्षण घेतलेला मूळचा वर्ध्याचा असणारा राहुल गेल्या एक वर्षापासून साधना व्हिलेजमध्ये राहत आहे. त्याची सहकारी वर्ध्याचीच कांचन येसनकर, गेल्या पाच वर्षांपासून साधना व्हिलेजसोबत आहे. इथल्या मुलांमुळे आपण अधिक आनंदी राहू लागल्याचं ती सांगते.

हडशीचा कुणाल गुजर आता २० वर्षांचा झालाय. पाचवीपर्यंत शिक्षण घेतलेल्या कुणालला सौम्य मतिमंदत्व आहे आणि त्याचा डावा हातही थोडा कमजोर आहे. त्याची आणि त्याच्यासोबत इतर सहा विशेष मुलांची आवडती जागा म्हणजे देवराई केंद्र. ३४ वर्षीय मयुरी गायकवाड आणि तिच्या सहकारी करोना येण्याआधी हडशीच्या कालेकर वाडीत हे केंद्र चालवत होत्या. “तिनं मला गाणी शिकवली, पाढे शिकवले. आणि व्यायाम. हात असे करायचे, मग असे, मग तसे,” असं म्हणत कुणाल व्यायाम करून दाखवतो.

या मुलांना शिकवायचं असेल तर त्यांच्याबद्दल मनात प्रेम आणि आपलेपणाची भावना असली पाहिजे असं मयुरी म्हणते. ती कातकरी मुलांबरोबर काम करते, वाचनालय चालवते. शेती करत करत संस्थेचं काम करणाऱ्या मयुरीला लहानपणापासून विशेष मुलं म्हणजे कुणी काही वेगळी आहेत असं वाटलंच नाही. त्यांच्याबद्दल ओढ होती म्हणूनच ती देवराई केंद्रात त्यांची शिक्षिका होई शकली.

संगीता कालेकरचा मुलगा सोहम १० वर्षांचा आहे. त्याला फिट येण्याचा आजार आहे. त्याला उठवून बसवणं, चालवणं आणि बोलायला शिकवणं असं सगळं संगीतानेच केलं आहे. तीच त्याची एकमेव शिक्षिका आहे म्हटलं तर वावगं ठरणार नाही. “आता तो आई, आई म्हणायला लागलाय,” ती सांगते. सोहम आज किल्लीशी खेळत बसलाय. जमिनीवर किल्ली टाकायची, फेकायची आणि मग चिरकायचं असा त्याचा खेळ आहे.

At Sadhana Village, Rahul Wankhede (left) in a dance session with special friends. ‘We have to teach them according to their mood,’ he says. Kanchan Yesankar is a social worker and teacher and is seen here (right) in a dance session. ‘I try to use dance to get my students to be active. I also use many dance therapies,’ she says
PHOTO • Urja
At Sadhana Village, Rahul Wankhede (left) in a dance session with special friends. ‘We have to teach them according to their mood,’ he says. Kanchan Yesankar is a social worker and teacher and is seen here (right) in a dance session. ‘I try to use dance to get my students to be active. I also use many dance therapies,’ she says
PHOTO • Urja

साधना व्हिलेजमध्ये राहुल वानखेडे (डावीकडे) विशेष मित्रांसोबत नाचात रमून गेलाय. ‘त्यांच्या कलाने घेत आम्हाला त्यांना शिकवावं लागतं,’ तो म्हणतो. कांचन येसनकर सामाजिक कार्यकर्ती आणि शिक्षिका असून इथे (उजवीकडे) नाच शिकवतीये. ‘मी नाचाचा वापर करून माझ्या विद्यार्थ्यांना हालचाल करायला लावते. मी उपचारांसाठीही नाचाचा वापर करते,’ ती सांगते

Left: Sangita Kalekar's 10-year-old son Soham has severe epileptic seizures and cannot speak much, but ‘he can now say aai, aai ,’ says his mother.
PHOTO • Urja
Right: In Hadshi, Phulabai Loyare (far left) with her daughter, Nanda, Sangita Kalekar (in red) with K unal Gujar and Mayuri Gaikwad (far right)
PHOTO • Urja

डावीकडेः १० वर्षांच्या सोहमला फिट येण्याचा आजार आहे आणि तो जास्त काही बोलू शकत नाही. त्याची आई संगीता कालेकर म्हणते, ‘तो आता आई, आई म्हणतो,’ उजवीकडेः हडशीमध्ये फुलाबाई लोयरे (सर्वात डावीकडे), त्यांची मुलगी नंदा, संगीता कालेकर (लाल कुर्ता) कुणाल गुजर आणि मयुरी गायकवाड (सर्वात उजवीकडे)

हे असे वेगवेगळे आवाज पुण्याच्या धायरी कर्णबधिर मुलांच्या शाळेतल्या शिक्षकांच्या अगदीच परिचयाचे आहेत. या निवासी शाळेत शिकणारं मूल जेव्हा असे काही आवाज काढतं, तेव्हा ते बोलण्याच्या दिशेने टाकलेलं एक पाऊल असतं. आणि हाताच्या खाणाखुणा सोडल्या तर “ही मुलं बाकी ‘नॉर्मल’ मुलांपेक्षा अजिबात वेगळी नाहीत,” सत्यभामा आल्हाट सांगतात. त्या गेली २४ वर्षं विशेष शिक्षिका म्हणून काम करत आहेत.

पुण्यातील सुहृद मंडळ या संस्थेने गेल्या ५० वर्षांत राज्यभरात कर्णबधिरांसाठी एकूण ३८ शाळा सुरू केल्या असून शिक्षकांना प्रशिक्षित करण्याचं मोलाचं काम ही संस्था करत आहे. त्यातलीच ही धायरीची शाळा. इथल्या शिक्षकांनी बी एड (कर्णबधिर शिक्षण) किंवा डिप्लोमा पूर्ण केले आहेत. आणि अगदी स्वतःच्या इच्छेने ते या क्षेत्रात आले आहेत.

इयत्ता ४ थीच्या वर्गातला फळा सुंदर चित्रांनी भरून गेला आहे. इमारत, घोडा, कुत्रा, तळं अशा शब्दांची चित्रं काढली आहेत कारण मोहन कानेकर सरांना हे शब्द आज चौथीच्या मुलांना शिकवायचे आहेत. २१ वर्षांचा दांडगा अनुभव असणारे कानेकर सर, वय ५४ आणि या शाळेतले सगळेच शिक्षक ‘टोटल कम्युनिकेशन’ ही पद्धत वापरतात. यामध्ये मोठ्याने बोलणं, हातांच्या खुणा किंवा साइन आणि लिखित शब्द अशा सगळ्या पद्धती वापरल्या जातात. त्यांच्या सगळ्या साइन आणि ओठांच्या हालचालींना विद्यार्थी प्रतिसाद देतात आणि वेगवेगळ्या सुरात, पट्टीत उत्तरं देतात. त्यांच्यामागून तसंच बोलण्याचा प्रयत्न करतात. हे सगळे आवाज ऐकताना कानेकर सरांच्या चेहऱ्यावरचा आनंद लपत नाही. मग प्रत्येक विद्यार्थ्याचे उच्चार दुरुस्त करण्याचं काम सुरू होतं.

At the Dhayari School for the Hearing Impaired, Aditi Sathe (left) using picture cards . Sunita Zine (right) is the hostel superintendent and is teaching colours and Marathi alphabets to the youngest students
PHOTO • Urja
At the Dhayari School for the Hearing Impaired, Aditi Sathe (left) using picture cards . Sunita Zine (right) is the hostel superintendent and is teaching colours and Marathi alphabets to the youngest students
PHOTO • Urja

धायरी कर्णबधिर मुलांच्या शाळेत अदिती साठे (डावीकडे) चित्रकार्डांचा वापर करून शिकवत आहेत. सुनीता झिने (उजवीकडे) वसतिगृहाच्या अधीक्षक आहेत आणि शाळेतल्या सर्वात लहान गटाला मराठी स्वर शिकवत आहेत

Mohan Kanekar (left) is an experienced special teacher at Dhayari School for the Hearing Impaired. He is teaching Marathi words to Class 4. ‘You have to be good at drawing if you want to teach these students,’ he says. A group of girls (right) in his class following the signs and speech of their teacher
PHOTO • Urja
Mohan Kanekar (left) is an experienced special teacher at Dhayari School for the Hearing Impaired. He is teaching Marathi words to Class 4. ‘You have to be good at drawing if you want to teach these students,’ he says. A group of girls (right) in his class following the signs and speech of their teacher
PHOTO • Urja

मोहन कानेकर (डावीकडे) धायरीच्या शाळेतले अनुभवी शिक्षक आहेत. ते इयत्ता चौथीच्या वर्गात मराठीचा वर्ग घेत आहेत. ‘या विद्यार्थ्यांना शिकवायचं असेल तर तुमची चित्रकला चांगलीच हवी,’ ते म्हणतात. त्यांच्या वर्गातल्या विद्यार्थिनी (उजवीकडे) त्यांच्या हाताच्या खुणा आणि बोलणं लक्ष देऊन ऐकतायत

खालच्या मजल्यावरच्या वर्गामध्ये अदिती साठे पायरी ३, म्हणजे बालवाडीचा वर्ग घेत आहेत. १९९९ पासून या शाळेत मदतनीस म्हणून काम करणाऱ्या अदितीताईंना स्पष्ट बोलता येत नसलं तरी या मुलांना शिकवताना त्याचा कुठेही अडसर येत नाही.

त्याच वर्गात सुनीता झिने शाळेतल्या सगळ्यात छोट्या वर्गाला पायरी १ ला रंग शिकवतायत. आणि मुलांचा नुसता धुमाकूळ सुरू आहे. त्या सगळ्या ‘गोंगाटा’चा अदितीताईच्या वर्गाला कणभरही त्रास होत नाही. ४७ वर्षीय सुनीता झिने वसतिगृहाच्या अधीक्षक आहेत आणि विशेष शिक्षिकाही. त्यांनी रंग सांगितला की वर्गातली मुलं वर्गभर तो रंग शोधत पळू लागतात. निळी पर्स, लाल साडी, काळे केस, पिवळी फुलं... रंग सापडला की मुलं आनंदाने कल्ला करतात. काहींचा आवाज घशातून येतो आणि काहींचा फक्त चेहऱ्यावर किंवा हातातून व्यक्त होतो. सुनीताताईंचा चेहरा फार बोलका आहे.

"आज समाजात, शाळांमध्ये इतकी आक्रमकता आणि हिंसा वाढली असताना बुद्धी आणि यशाच्या आपल्याच संकल्पना आपण तपासून पहायला पाहिजेत असं मला वाटतं. हो, आणि शिस्त आणि शिक्षेच्याही,” मेधाताई म्हणतात. आणि मग त्या सगळ्याच शिक्षकांना विशेष मुलांच्या एका तरी शाळेला किंवा संस्थेला भेट देण्याचं आवाहन करतात. “सौम्य शब्दांनी काय घडू शकतं, बघा तर” मेधाताई म्हणतात.

सुहृद मंडळाच्या डॉ. अनुराधा फातरफोड यांची या वार्तांकनासाठी मोलाची मदत झाली, त्यांचे मनापासून आभार.

Hand prints on the wall by special friends and volunteers working at Sadhana Village
PHOTO • Urja

साधना व्हिलेजमध्ये एका घराच्या भिंतीवर इथले विशेष मित्र आणि सेवाभावी कार्यकर्त्यांनी उमटवलेले हाताचे रंगीत ठसे


Special friends sharing happy moments with their teachers
PHOTO • Urja

विशेष मित्र आपल्या शिक्षकांबरोबर रमलेत


A stall set up by special friends living at Sadhana Village selling rakhi and other handmade items like handbags and pouches made by them. ‘They like to make things with their hands,’ says Kanchan Yesankar, a social worker and teacher
PHOTO • Urja

साधना व्हिलेजमधल्या विशेष मित्रांनी थाटलेलं दुकान. इथे त्यांनी बनवलेल्या राख्या आणि पिशव्या, बटवे विक्रीसाठी ठेवले आहेत. ‘त्यांना हाताने काही तरी करायला आवडतं,’ सामाजिक कार्यकर्ती आणि शिक्षिका कांचन येसनकर सांगते


A special friend showing mehendi on his hands on the occasion of Nag Panchami celebrated on the fifth day of Shravan
PHOTO • Urja

श्रावणात साजऱ्या होणाऱ्या नागपंचमीसाठी हातावर काढलेली मेंदी दाखवणारा एक विशेष मित्र


Sunita Zine is a trained special teacher
PHOTO • Urja

वसतिगृहाच्या अधीक्षक सुनीता झिने प्रशिक्षित शिक्षिका आहेत


Students learning to make signs for the Marathi alphabet
PHOTO • Urja

मराठी अक्षरांसाठी वापरल्या जाणाऱ्या खुणा म्हणजेच साइन शिकणारी पायरी १ ची मुलं


Mohan Kanekar teaching words using Total Communication, a method that combines speech, lip-reading, sign and writing
PHOTO • Urja

मोहन कानेकर टोटल कम्युनिकेशन या पद्धतीचा वापर करून वर्गात शिकवतात यामध्ये श्रवण, ओष्ठ वाचन, साइन आणि लेखन अशा सगळ्या पद्धतींचा वापर होतो


Girls learning signs from their teacher Mohan Kanekar respond to each sign and try and repeat the words in different notes and tones
PHOTO • Urja

इयत्ता चौथीच्या वर्गात कानेकर सरांच्या तासाला मुली साइन शिकतायत आणि सरांच्या मागे विविध स्वरात आणि पट्टीत उत्तरं देण्याचा प्रयत्न करतायत

Children at the Dhayari School for the Hearing Impaired chat with each other. ‘Sometimes, children come up with their own sign,’ says Satyabhama Alhat, a special teacher working with the school
PHOTO • Urja

धायरीच्या शाळेत पहिलीच्या वर्गातली मुलं एकमेकांशी गप्पा मारण्यात गुंग आहेत. ‘कधी कधी मुलं स्वतःच नव्या साइन तयार करतात,’ शाळेतल्या विशेष शिक्षिका सत्यभामा आल्हाट सांगतात


A hearing impaired child joined the hostel at the Dhayari school. Not yet five years old, he is learning the names of animals while playing with the rubber models
PHOTO • Medha Kale

उस्मानाबादहून दोनच आठवड्यांपूर्वी वसतिगृहात दाखल झालेला हा चिमुकला फक्त साडेचार वर्षांचा आहे. रबरी प्राण्यांशी खेळत तो त्यांची नावं शिकतोय


Teachers use a blackboard for drawing and writing words. Here Aditi Sathe has drawn birds and instruments at the Dhayari school
PHOTO • Medha Kale

शब्द, वस्तूंची नावं लिहिण्यासाठी, त्यांची चित्रं काढण्यासाठी फळ्याचा वापर केला जातो. धायरीच्या शाळेत पायरी ३ च्या वर्गात अदिती साठेंनी फळ्यावर पक्षी, वाद्यं अशी अनेक चित्रं काढली आहेत


Sudents following their teacher’s sign and learning the word kaavla (crow) through actions
PHOTO • Medha Kale

विद्यार्थी आपल्या शिक्षकांनी केलेल्या साइन पाहून कावळा हा मराठी शब्द शिकतायत


A child learning to write numbers
PHOTO • Urja

पायरी १ च्या विद्यार्थ्यांने पाटीवरती लिहिलेले अंक


Sunita Zine teaching colours to the youngest class at Dhayari school
PHOTO • Medha Kale

धायरीच्या शाळेत सुनीता झिने शाळेतल्या सगळ्यात छोट्या विद्यार्थ्यांना रंग शिकवतायत


Students with Bairagi, their art teacher
PHOTO • Medha Kale

इयत्ता चौथीच्या विद्यार्थिनी आपले कला शिक्षक बैरागी सरांसोबत


A child shows a paper bunny
PHOTO • Urja

आपण केलेला कागदाचा ससा दाखवणारी इयत्ता पहिलीची विद्यार्थिनी

At Dhayari school, art and artwork are part of the curriculum
PHOTO • Urja

धायरी कर्णबधिर मुलांच्या शाळेत हस्तकला आणि चित्रकला अभ्यासक्रमात समाविष्ट आहे


Children from Class 1 show paper bunnies, paper boats and other artwork
PHOTO • Urja

इयत्ता पहिलीची मुलं कागदाचे ससे, होड्या आणि इतर कागदकाम दाखवतायत


Medha Kale

পুণে নিবাসী মেধা কালে নারী এবং স্বাস্থ্য - এই বিষয়গুলির উপর কাজ করেন। তিনি পারির মারাঠি অনুবাদ সম্পাদক।

Other stories by মেধা কালে
Photos and Video : Urja

উর্জা পিপলস্‌ আর্কাইভ অফ রুরাল ইন্ডিয়ার সিনিয়র অ্যাসিস্ট্যান্ট ভিডিও এডিটর পদে আছেন। পেশায় তথ্যচিত্র নির্মাতা উর্জা শিল্পকলা, জীবনধারণ সমস্যা এবং পরিবেশ বিষয়ে আগ্রহী। পারি’র সোশ্যাল মিডিয়া বিভাগের সঙ্গেও কাজ করেন তিনি।

Other stories by Urja
Editor : Priti David

প্রীতি ডেভিড পারি-র কার্যনির্বাহী সম্পাদক। তিনি জঙ্গল, আদিবাসী জীবন, এবং জীবিকাসন্ধান বিষয়ে লেখেন। প্রীতি পারি-র শিক্ষা বিভাগের পুরোভাগে আছেন, এবং নানা স্কুল-কলেজের সঙ্গে যৌথ উদ্যোগে শ্রেণিকক্ষ ও পাঠক্রমে গ্রামীণ জীবন ও সমস্যা তুলে আনার কাজ করেন।

Other stories by Priti David