ఒక పాత దేవుడు, ఒక కొత్త మందిరం, అహంకారియైన ఒక రాజు, అనేకమంది ఆకలిగొన్న నిరాశ్రయులైన సామాన్య జనం - సుమారు 123 ఏళ్ళ నాటి ఈ పద్యంలో వీరంతా ఉన్నారు. అదేవిధంగా రాజు ఎదుట సత్యం మాట్లాడితే తనకే గతి పడుతుందో తెలిసి కూడా సత్యాన్నే మాట్లాడే ఒక సాధువు కూడా ఇందులో ఉన్నాడు. ఇంకా, తన వర్తమానానికి మించి కాలాన్ని గురించి రాయగల ఒక కవి - రవీంద్రనాథ్ ఠాగూర్ కూడా ఉన్నారు.
మానవతావాదం సార్వత్రిక విలువలపై నిర్మించబడని పౌరాణిక రాజ్యంలోనైనా మరే ఇతర రాజ్యంలోనైనా సాధారణ ప్రజల దుస్థితిని మన దృష్టికి తెచ్చే రవీంద్రనాథ్ ఠాగూర్ కహిని సంకలనంలోని దీనోదాన్ అనే పద్యం ఇది.
ఈనాటి సాంస్కృతిక, సామాజిక, రాజకీయ పరిస్థితులకు ఈ పద్యం కలతపెట్టేంత సమకాలీనంగా ఉంది.
দীনদান
নিবেদিল রাজভৃত্য, “মহারাজ, বহু অনুনয়ে
সাধুশ্রেষ্ঠ নরোত্তম তোমার সোনার দেবালয়ে
না লয়ে আশ্রয় আজি পথপ্রান্তে তরুচ্ছায়াতলে
করিছেন নাম-সংকীর্তন। ভক্তবৃন্দ দলে দলে
ঘেরি তাঁরে দরদর-উদ্বেলিত আনন্দধারায়
ধৌত ধন্য করিছেন ধরণীর ধূলি। শূন্যপ্রায়
দেবাঙ্গন; ভৃঙ্গ যথা স্বর্ণময় মধুভাণ্ড ফেলি
সহসা কমলগন্ধে মত্ত হয়ে দ্রুত পক্ষ মেলি
ছুটে যায় গুঞ্জরিয়া উন্মীলিত পদ্ম-উপবনে
উন্মুখ পিপাসাভরে, সেইমতো নরনারীগণে
সোনার দেউল-পানে না তাকায়ে চলিয়াছে ছুটি
যেথায় পথের প্রান্তে ভক্তের হৃদয়পদ্ম ফুটি
বিতরিছে স্বর্গের সৌরভ। রত্নবেদিকার ’পরে
একা দেব রিক্ত দেবালয়ে।”
শুনি রাজা ক্ষোভভরে
সিংহাসন হতে নামি গেলা চলি যেথা তরুচ্ছায়ে
সাধু বসি তৃণাসনে। কহিলেন নমি তাঁর পায়ে,
“হেরো প্রভু, স্বর্ণশীর্ষ নৃপতিনির্মিত নিকেতন
অভ্রভেদী দেবালয়, তারে কেন করিয়া বর্জন
দেবতার স্তবগান গাহিতেছ পথপ্রান্তে বসে?”
“সে মন্দিরে দেব নাই” কহে সাধু।
রাজা কহে রোষে,
“দেব নাই! হে সন্ন্যাসী, নাস্তিকের মতো কথা কহ।
রত্নসিংহাসন ’পরে দীপিতেছে রতনবিগ্রহ—
শূন্য তাহা?”
“শূন্য নয়, রাজদম্ভে পূর্ণ” সাধু কহে,
“আপনায় স্থাপিয়াছ, জগতের দেবতারে নহে।”
ভ্রূ কুঞ্চিয়া কহে রাজা, “বিংশ লক্ষ স্বর্ণমুদ্রা দিয়া
রচিয়াছি অনিন্দিত যে মন্দির, অম্বর ভেদিয়া
পূজামন্ত্রে নিবেদিয়া দেবতারে করিয়াছি দান,
তুমি কহ সে মন্দিরে দেবতার নাহি কোনো স্থান!”
শান্ত মুখে কহে সাধু, “যে বৎসর বহ্নিদাহে দীন
বিংশতি সহস্র প্রজা গৃহহীন অন্নবস্ত্রহীন
দাঁড়াইল দ্বারে তব, কেঁদে গেল ব্যর্থ প্রার্থনায়
অরণ্যে, গুহার গর্ভে, পথপ্রান্তে তরুর ছায়ায়,
অশ্বত্থবিদীর্ণ জীর্ণ মন্দিরপ্রাঙ্গণে, সে বৎসর
বিংশ লক্ষ মুদ্রা দিয়া রচি তব স্বর্ণদীপ্ত ঘর
দেবতারে সমর্পিলে। সে দিন কহিলা ভগবান —
“আমার অনাদি ঘরে অগণ্য আলোক দীপ্যমান
অনন্তনীলিমা-মাঝে; মোর ঘরে ভিত্তি চিরন্তন
সত্য, শান্তি, দয়া, প্রেম। দীনশক্তি যে ক্ষুদ্র কৃপণ
নাহি পারে গৃহ দিতে গৃহহীন নিজ প্রজাগণে
সে আমারে গৃহ করে দান! “চলি গেলা সেই ক্ষণে
পথপ্রান্তে তরুতলে দীনসাথে দীনের আশ্রয়।
অগাধ সমুদ্র-মাঝে স্ফীত ফেন যথা শূন্যময়
তেমনি পরম শূন্য তোমার মন্দির বিশ্বতলে,
স্বর্ণ আর দর্পের বুদ্বুদ্!”
রাজা জ্বলি রোষানলে,
কহিলেন, “রে ভণ্ড পামর, মোর রাজ্য ত্যাগ করে
এ মুহূর্তে চলি যাও।”
সন্ন্যাসী কহিলা শান্ত স্বরে,
“ভক্তবৎসলেরে তুমি যেথায় পাঠালে নির্বাসনে
সেইখানে, মহারাজ, নির্বাসিত করো ভক্তজনে।”
Destitute Donation
Said the royal attendant, “Despite entreaties, king,
The finest hermit, best among men, refuses shelter
In your temple of gold, he is singing to god
Beneath a tree by the road. The devout surround him
In numbers large, their overflowing tears of joy
Rinse the dust off the earth. The temple, though,
Is all but deserted; just as bees abandon
The gilded honeypot when maddened by the fragrance
Of the flower to swiftly spread their wings
And fly to the petals unfurling in the bush
To quench their eager thirst, so too are people,
Sparing not a glance for the palace of gold,
Thronging to where a flower in a devout heart
Spreads heaven’s incense. On the bejewelled platform
The god sits alone in the empty temple.”
At this,
The fretful king dismounted from his throne to go
Where the hermit sat beneath the tree. Bowing, he said,
“My lord, why have you forsaken god’s mighty abode,
The royal construction of gold that pierces the sky,
To sing paeans to the divine here on the streets?’
“There is no god in that temple,” said the hermit.
Furious,
The king said, “No god! You speak like a godless man,
Hermit. A bejewelled idol on a bejewelled throne,
You say it’s empty?”
“Not empty, it holds royal arrogance,
You have consecrated yourself, not the god of the world.”
Frowning, said the king, “You say the temple I made
With twenty lakh gold coins, reaching to the sky,
That I dedicated to the deity after due rituals,
This impeccable edifice – it has no room for god!”
Said the tranquil hermit, “The year when the fires
Raged and rendered twenty thousand subjects
Homeless, destitute, when they came to your door
With futile pleas for help, and sheltered in the woods,
In caves, in the shade of trees, in dilapidated temples,
When you constructed your gold-encrusted building
With twenty lakh gold coins for a deity, god said,
‘My eternal home is lit with countless lamps
In the blue, infinite sky; its everlasting foundations
Are truth, peace, compassion, love. This feeble miser
Who could not give homes to his homeless subjects
Expects to give me one!’ At that moment god left
To join the poor in their shelter beneath the trees.
As hollow as the froth and foam in the deep wide ocean
Is your temple, just as bereft beneath the universe,
A bubble of gold and pride.”
Flaring up in rage
The king said, “You false deceiver, leave my kingdom
This instant.”
Serenely the hermit said to him,
“You have exiled the one who loves the devout.
Now send the devout into the same exile, king.”
నిరుపేద దానం
రాజ భటుడు ఇలా
అన్నాడు:
" ఎంతగా
వేడుకున్నప్పటికీ
ఓ రాజా!
సాధుశ్రేష్ఠుడు, నరోత్తముడు మీరు
నిర్మించిన
బంగారు
ఆలయాన్ని
విడచి
దారి పక్కనే చెట్టు నీడన కూర్చొని నామ సంకీర్తన చేస్తున్నాడు
అతని చుట్టూ అశేష భక్తజనం
వారి కన్నుల నుండి జాలువారే ఉద్వేగానందధారలు
ధరణిపై ధూళిని కడిగివేస్తున్నాయి. దేవాలయ ప్రాంగణం శూన్యమైపోయింది;
సహజ కమల సౌరభానికి మత్తిల్లిన మధుపాలు
సువర్ణమయ మధుభాండాన్ని విడచి, తమ దాహాన్ని తీర్చుకునేందుకు
వికసిత పద్మ ఉపవనాల వైపు రెక్కలువిప్పి ఎగిరిపోయే రీతిగా, జనం కూడా,
సువర్ణమయ దేవళం వైపు చూపైనా తిప్పకుండా
స్వర్గ సుగంధాన్ని వెదజల్లే శ్రద్ధాళువు హృదయ కమలం దరికి
తండోపతండాలుగా చేరుతున్నారు
శూన్య దేవాలయంలో రత్నఖచిత సింహాసనంపై
దేవుడు ఒంటరిగా కూర్చొని ఉన్నాడు."
ఇది విని క్షోభపడిన రాజు
తన సింహాసనాన్ని వీడి, చెట్టుకింద
దర్భాసనంపై కూర్చొని ఉన్న
సాధువు
వద్దకు
వెళ్ళాడు
తన ప్రణామాలు తెలియజేస్తూ,
"ఓ ప్రభూ, నింగిని చుంబించే బంగారు గోపురంతో
నృపతి నిర్మించిన దేవాలయాన్ని వదిలి,
దారి పక్కనే కూర్చొని దేవతల స్తుతిగీతాలు పాడుతున్నారెందుకు?" అని అడిగాడు
“ఆ ఆలయంలో
దేవుడు
లేడు",
అన్నాడు
సాధువు
రాజు కోపోద్రిక్తుడయ్యాడు
"దేవుడు లేడా! నాస్తికునిలా మాట్లాడుతున్నారే!
రత్న సింహాసనంపై దేదీప్యమానమై వెలుగుతోన్న రతనాల విగ్రహం—
అది ఖాళీగా ఉందంటారా?" ప్రశ్నించాడు రాజు.
"ఖాళీగా లేదు, రాచరికపు అహంకారంతో నిండి ఉంది,
దానిపై ప్రభువుగా నిన్ను నీవు ప్రతిష్ఠించుకున్నావు తప్ప జగతికి దేవుడిని కాదు!"
అప్రసన్నుడైన రాజు ఇలా అన్నాడు, "ఇరువది లక్షల బంగారు
నాణేలను
వెచ్చించి
అంబరమంటేలా నిర్మించిన ఈ సుందర మందిరంలో
పూజామంత్రాలు నివేదించి దేవతలకు దానమిచ్చిన
ఈ మందిరంలో దేవుడికి చోటే లేదంటారా!"
శాంత ముఖంతో సాధువు ఇలా అన్నాడు, “ఆ ఏడాది అగ్నికీలల్లో దహించుకుపోయి దీనులై
గృహహీనులు, అన్నవస్త్ర హీనులైన ఇరువది వేలమంది ప్రజలు
నీ ద్వారం ముందు నిలుచుని సహాయం కోసం వేడుకుంటూ వ్యర్థ ప్రార్థనలు చేసి
అరణ్యాలలో గుహలలో మార్గం వెంట ఉన్న తరుచ్ఛాయలలో
కూలిన గుర్రపుసాలల్లో జీర్ణ మందిరప్రాంగణాల్లో ఆశ్రయాన్ని పొందినపుడు, అదే ఏడాది
ఇరువది లక్షల నాణేలు వెచ్చించి నిర్మించిన సువర్ణదీప్తిమంతమైన నివాసాన్ని
దేవతలకు సమర్పించావు! ఆ దినమే భగవానుడు
ఇలా
అన్నాడు—
"అనంతవినీలాకాశంలోనున్న నా
అనాది
అవాసం
అసంఖ్యాక
దీపాలతో
ప్రకాశిస్తుంది
నా ఇల్లు చిరంతనమైన
సత్యం,
శాంతి,
దయ,
ప్రేమల
పునాదిపై
నిలిచినది
గృహహీనులైన తన ప్రజలకు ఆశ్రయమివ్వలేని ఈ హీనుడైన పిసినారి
నాకు ఆవాసాన్ని దానమివ్వజూస్తున్నాడు!” అప్పుడే, ఆ క్షణంలోనే
దారిప్రక్కనే చెట్ల కింద ఆశ్రయాన్ని పొందుతోన్న దీనజనులతో కలిసి జీవించేందుకు
దేవుడు వెళ్ళిపోయాడు!
అనంత అగాధ సముద్ర జలాలపై
తేలియాడే నురగ ఉత్త శూన్యమైనట్లే
ఈ విశ్వం దిగువన నీవు నిర్మించిన దేవాలయం కూడా
బంగారం, అహంకారాల బుడగవంటిది
కోపంతో జ్వలించిపోతూ రాజు,
"కపటుడైన ఓ పామరుడా, నా రాజ్యాన్ని
తక్షణమే విడిచివెళ్ళు!" అన్నాడు
సన్యాసి శాంత స్వరంతో
ఇలా
అన్నాడు,
"భక్తవత్సలుడిని
నువ్వప్పుడు
నిరాశ్రయుడిని
చేశావు
ఆ విధంగానే ఓ
మహారాజా,
భక్తజనులను
కూడా
ఇప్పుడు
నిర్వాసితులను
చేస్తున్నావు!"
బంగ్లా నుంచి అనువాదం: అరుణవ సిన్హా
అనువాదకుని అనుమతితో ఇక్కడ తిరిగి ప్రచురిస్తోన్న ఈ అనువాద పద్యం మొదట Scroll.in లో ప్రచురితమైంది.
అనువాదం: సుధామయి సత్తెనపల్లి
