આવશ્યક સેવાઓ, અનાવશ્યક જિંદગીનો બલિ

અનીતા ઘોટાળે માટે, શનિવાર, 21 માર્ચ કામનો સામાન્ય દિવસ હતો - જોકે શહેરમાં ઘણી દુકાનો બંધ હતી, બજારો ઉજ્જડ હતા, શેરીઓ શાંત હતી. કોવિડ -19 ના ફેલાવાને કારણે સરકારે લોકડાઉનના પગલાં લીધાં હોવાથી, તે દિવસે ઘણા લોકો મુંબઈમાં ઘરમાં પૂરાઈ રહ્યા હતા.

પણ અનીતા તે શાંત શેરીઓ સાફ કરતી હતી, એકઠા થયેલા કાળા ગંદા પાણીમાંથી જાડા ચીકણા કાદવ જેવો કચરો સાફ કરતી હતી. તેના પગ પર કચરાવાળા ગંદા પાણીના છાંટા ઉડ્યા હતા. તે કહે છે, “અમારા માટે, દરેક દિવસ જોખમી હોય છે. હાલ ફક્ત આ કોરોનાને કારણે જ નહીં, પરંતુ ઘણી પેઢીઓથી [અમારે માટે તો આવું રહ્યું છે]."

સવારે 9 વાગ્યાની આસપાસનો સમય હતો, અને તે લગભગ બે કલાકથી પૂર્વ મુંબઈના ચેમ્બુરના માહુલ ગામના એમ-પશ્ચિમ વોર્ડમાં શેરીઓ અને ફૂટપાથ સાફ કરવાનું કામ કરતી હતી.

આ વિકટ પરિસ્થિતિમાં તેના પોતાના સ્વાસ્થ્યનું શું? તેણે કહ્યું, "અમને હજી ગઈકાલે [20મી માર્ચે] જ આ માસ્ક મળ્યાં હતાં, તે પણ જ્યારે અમે વાયરસને કારણે તેની માંગણી કરી ." તેની કમરમાં સાડીના છેડા સાથે એક માસ્ક ખોસેલો હતો, અને 35 વર્ષની અનીતાએ સ્વરક્ષણ માટે ગળે સ્કાર્ફ બાંધ્યો હતો. તેણે કહ્યું, "આ માસ્ક પાતળા છે અને [બે દિવસના વપરાશ પછી] ફરીથી વાપરી શકાય તેવા નથી" હાથમોજાંના કોઈ ઠેકાણાં નથી અને મજબૂત બૂટ જેવા રક્ષણાત્મક પગરખાં વિષે તો તેણે જીંદગીમાં ક્યારેય સાંભળ્યું જ નથી.

અનીતા મહારાષ્ટ્રમાં અનુસૂચિત જાતિ તરીકે સૂચિબદ્ધ માતંગ સમુદાયની છે અને તે કહે છે કે તેનો પરિવાર પેઢીઓથી શહેરની સફાઈના કામમાં રોકાયેલો છે. તે કહે છે, "મારા દાદા [મુંબઈમાં] ખુલ્લી ગટરમાંથી માનવીય મળ કાઢી માથે ઊંચકીને લઈ જતા હતા. ગમે તે પેઢી હોય કે ગમે તે વર્ષ, અમારા [સમુદાયના] લોકોએ હંમેશાં તેમના માનવીય હક માટે લડવું પડ્યું છે."

અનીતા જયાં રહે છે અને કામ કરે છે તે વિસ્તાર, માહુલ, નજીકના રાસાયણિક ઉદ્યોગો અને રિફાઇનરીઓને લીધે ત્યાંની હવામાં વિપુલ પ્રમાણમાં રહેલી ઝેરની માત્રાને કારણે કેટલાક વર્ષોથી ચર્ચામાં છે. હવામાં વિપુલ પ્રમાણમાં રહેલી ઝેરની માત્રાને કારણે પરિસ્થિતિ વધુ વિકટ બને છે.

Left: On Saturday, like on all their work days, safai karamcharis gathered at 6 a.m. at the chowki in M-West ward, ready to start another day of cleaning, at great risk to themselves. Right: Among them is Anita Ghotale, who says, 'We got these masks only yesterday [on March 20], that too when we demanded them due to the virus'

PHOTO • Jyoti Shinoli

ડાબે: શનિવારે, તેમના કામકાજના અન્ય દિવસોની જેમ, સફાઇ કર્મચારીઓ જાતને ભારે જોખમમાં મૂકી સફાઈનો બીજો એક દિવસ શરૂ કરવાની તૈયારી સાથે સવારે 6 વાગ્યે એમ-પશ્ચિમ વોર્ડની ચોકી ખાતે એકઠા થયા હતા. જમણે: તેમાં અનીતા ઘોટાલે પણ છે, જે કહે છે કે, 'અમને આ માસ્ક ગઈકાલે જ મળ્યા [20 માર્ચે], તે પણ જ્યારે અમે વાયરસને કારણે તેની માગણી કરી ત્યારે.

અનીતા અને તેના પરિવારને સ્લમ રિહેબિલિટેશન ઓથોરિટી પ્રોજેક્ટના ભાગ રૂપે, 2017 માં ઉત્તર-પૂર્વ મુંબઈના વિક્રોલી પૂર્વથી અહીં ખસેડવામાં આવ્યા હતા. તેઓ સુભાષ નગરમાં એક ઓરડા અને રસોડાવાળા મકાનમાં રહે છે. તેમનું 6 થી 7 માળની ઇમારતોનું તેમનું ઝૂમખું બી.પી.સી.એલ (ભારત પેટ્રોલિયમ કોર્પોરેશન લિમિટેડ) રિફાઇનરીની સામેની બાજુ રિફાઇનરીથી માંડ 15 મીટર દૂર આવેલું છે.

છેલ્લા એક દાયકામાં, અહીં ‘પ્રોજેક્ટ અસરગ્રસ્તો’ ની વસાહતો તરીકે 60,000 થી વધુ લોકો માટે 17,205 રહેઠાણ ધરાવતી 72 ઇમારતો બંધાઈ હતી. શહેરમાં વિવિધ પ્રોજેક્ટ્સથી વિસ્થાપિત થયેલા લોકોએ અહીં પુન: વસવાટ કર્યો હતો. હવાને ભારે પ્રદૂષિત કરતા ઉદ્યોગોની નિકટતા અને સતત સંપર્કને કારણે, અહીંના રહેવાસીઓમાં શ્વાસ લેવામાં મુશ્કેલીઓ, ફેફસાં સંબંધિત પ્રશ્નો, ઉધરસ, આંખ અને ત્વચામાં બળતરા જેવી બીમારીઓનું ઊંચું પ્રમાણ નોંધાયું છે.

અદાલતોમાં લાંબા સમય સુધી વિરોધ અને અરજીઓ પછી, સપ્ટેમ્બર 2019 માં, મુંબઈ હાઈકોર્ટે વૈકલ્પિક પુનર્વસન ઉપલબ્ધ ન થાય ત્યાં સુધી આ પરિવારોને વચગાળાના ભાડાપેટે 15,000 રુપિયા આપવાનો આદેશ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનને આપ્યો છે. પરંતુ, અનીતા કહે છે, "બીએમસીએ છેલ્લા ચાર મહિનામાં કંઇ કર્યું નથી. મારો છ વર્ષનો પુત્ર સાહિલ ઘણી વાર બીમાર પડે છે અને આ ગંદી [પ્રદૂષિત] હવા અને રસાયણોની ગંધને કારણે શ્વાસ લેવામાં મુશ્કેલી અનુભવે છે. મને ખબર નથી કે જો વાયરસ અહીં આવશે તો અમે શું કરીશું.”

અનીતાને કોન્ટ્રેક્ટ કામદાર તરીકે દૈનિક વેતનપેટે 200 રુપિયા મળે છે, તે જે દિવસે કામ ન કરી શકે તે દિવસે તેને વેતન મળતું નથી. અને તેને ત્રણ મહિનાથી તેનું વેતન મળ્યું નથી. તે કહે છે કે, કોન્ટ્રાક્ટરો ઘણીવાર, બૃહદ મુંબઈ મહાનગર પાલિકાના ઘન કચરાના મેનેજમેન્ટ વિભાગે પૈસા રોકી રાખ્યા છે એવું કહીને વેતન સમયસર ચૂકવતા નથી. અનિતા છેલ્લા 15 વર્ષથી બૃહદ મુંબઈ મહાનગર પાલિકાના ઘન કચરાના મેનેજમેન્ટ વિભાગમાં કામ કરે છે.

તેની બે પુત્રી અને બે પુત્રો માહુલની મ્યુનિસિપલ શાળામાં અભ્યાસ કરે છે. તેનો પતિ, નરેશ (જે 42 વર્ષનો છે), ચેમ્બુરની વસાહતોમાં ઘેર-ઘેર ફરી લસણ વેચે છે - અને પ્લાસ્ટિકની ફેંકી દેવાની ચીજો સાટે લસણ વેચે છે અને પછી તે ચીજો એ ભંગારના વેપારીને વેચે છે. તેની સાસુ ચેમ્બુરમાં કચરાના ઢગલામાંથી પ્લાસ્ટિક અલગ કરે છે, જે તે પણ ભંગારના વેપારીઓને વેચે છે.

અનીતા કહે છે, 'અમે ત્રણેય મળીને દર મહિને પાંચ-છ હજાર રુપિયાથી વધારે કમાણી કરી શકતા નથી.' આટલી રકમમાંથી, સાત-સભ્યોનો પરિવાર તેમના માસિક કરિયાણા, વીજળી બિલ, અન્ય ખર્ચા - અને વિવિધ બિમારીઓ અને આરોગ્યસંભાળનો ખર્ચો કાઢે છે

PHOTO • Jyoti Shinoli

પરંતુ અનીતાના મોડા મળતા વેતન સાથે, દર મહિને કુટુંબના બજેટના બે છેડા તાણીતૂસીને ભેગા કરવાનું વધુ મુશ્કેલ બને છે. તે કહે છે, "સરકાર નોકરીદાતાઓને, મજૂરોને આગોતરું વેતન ચૂકવવા કહે છે, પરંતુ, મહિનાઓથી બાકી રહેલા અમારા બાકી લેણાંનું શું?"

કેટિન ગંજેય (ઉપર ડાબી બાજુ, કાળા શર્ટમાં) અને તેના સહકાર્યકરો જે કચરો ઉપાડે છે તેમાં વિવિધ જોખમી વસ્તુઓ હોય છે. વારંવાર માગણી કરવા છતાં, તેમને સ્વરક્ષણ માટે ભાગ્યે જ કોઈ સામગ્રી આપવામાં આવે છે. કેટીન કહે છે 'આમારા જીવનનું જોખમ અમારે માટે નવું નથી, પરંતુ ઓછામાં ઓછું આ વાયરસને કારણે તો કંઈક ... અમારા વિશે વિચારો'

અનીતા જ્યાં કામ કરે છે ત્યાંથી આશરે અડધો કિલોમીટર દૂર, તે જ વોર્ડમાં કચરો એકત્રિત કરવાના સ્થળે, કેટિન ગંજેય કચરાના ઢગલા વચ્ચે ફક્ત ચંપલ પહેરીને ઊભો છે. અનીતાની જેમ, તે પણ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના ઘન કચરા મેનેજમેન્ટ વિભાગે નોકરીએ રાખેલ કોન્ટ્રેક્ટ મજૂર છે. તે વિભાગના મુખ્ય નિરીક્ષક જયવંત પ્રદકર કહે છે કે, સિટી કોર્પોરેશન 6,500 કામદારોને કરાર પર નોકરીએ રાખે છે.

કેટિન જે કચરો ઉઠાવી રહ્યો છે તેમાં તૂટેલા કાચના ટુકડાઓ, કાટવાળી ખીલીઓ, વપરાયેલા સેનિટરી નેપકિનો અને કહોવાતો ખોરાક હોય છે. તે આ અને જોખમી કચરાની અન્ય વસ્તુઓ એક વાંસની લાકડીના છેડે લગાડેલા તીકમથી ભેગી અને પ્લાસ્ટિકની સાદડી પર તેનો ઢગલો કરે છે. પછી તે અને બીજો એક કાર્યકર સાદડી ઉપાડીને બધો કચરો એક કચરાની ટ્રકમાં ઠાલવે છે. તેની ટીમમાં પાંચ માણસો છે.

માતંગ સમુદાયનો 28 વર્ષનો કેટિન કહે છે, “અમને આ [રબરના] મોજાં હજી ગઈકાલે [20મી માર્ચે] જ મળ્યાં." સામાન્ય રીતે, તે તેના ખુલ્લા હાથથી કચરાને એકઠો કરે છે. “આ નવા મોજાં છે, પણ જુઓ - આ ફાટી ગયું છે. આવા મોજાંથી આ પ્રકારના કચરામાં અમે અમારા હાથને કેવી રીતે સુરક્ષિત રાખી શકીએ? અને હવે આ વાયરસ. શું અમે માણસ નથી? ”

સવારના 9.30નો સમય છે, અને તેનું કામ બપોરના 2 વાગ્યા સુધીમાં માહુલના જુદા જુદા ભાગોમાં આવેલા કચરાના 20 સ્થળો સાફ કરવાનું છે. તે કહે છે, “અમારું જીવન જોખમમાં મૂકવાનું અમારે માટે નવું નથી. પરંતુ ઓછામાં ઓછું આ વાયરસને કારણે તમારે [મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન અને સરકારે] અમારા વિશે વિચારવું જોઈએ. અમે જાહેર જનતા માટે અહીં આ કચરામાં છીએ, પરંતુ શું લોકો અમારા વિશે વિચારશે?

અસંખ્ય જોખમોવાળી તેની આ નોકરી માટે, કેટિન દિવસના 250 રુપિયા કમાય છે. તેની 25 વર્ષની પત્ની સુરેખા લોકોના ઘરે કામવાળી બાઈ તરીકે જાય છે.

'We got these [rubber] gloves only yesterday [March 20]', Katin says. “These are new gloves, but see – this one has torn. How do we keep our hands safe in this kind of garbage with such gloves? And now there is this virus. Are we not human?'

PHOTO • Jyoti Shinoli

કેટિન કહે છે, “અમને આ [રબરના ] મોજાં હજી ગઈકાલે [20મી માર્ચે] જ મળ્યાહજી ગઈકાલે જ આ [રબરના] મોજાં મળ્યાં. આ નવા મોજાં છે, પણ જુઓ - આ ફાટી ગયું છે. આવા મોજાંથી આ પ્રકારના કચરામાં અમે અમારા હાથને કેવી રીતે સુરક્ષિત રાખી શકીએ? અને હવે આ વાયરસ. શું અમે માણસ નથી? ”

શહેરમાં કોરોના વાયરસ નવું છે, પરંતુ તેની અને અન્ય સફાઇ કામદારોની સલામત અને કાયમી નોકરીની, આરોગ્ય વીમાની અને ફેસ માસ્ક, હાથમોજાં અને બુટ જેવા સલામતી ઉપકરણોના નિયમિત પુરવઠાની વારંવારની માગણી નવી નથી.

સુરક્ષાની જરૂરિયાત હવે વધુ તાકીદની છે. 18મી માર્ચે, કચરા વાહતુક શ્રમિક સંઘ - સફાઈ કામદાર (સેનિટેશન વર્કર) ના અધિકાર માટે કામ કરતી મુંબઈ સ્થિત સંસ્થા - દ્વારા મ્યુનિસિપલ કમિશનરને મોકલવામાં આવેલા એક પત્રમાં રોજેરોજ સફાઈનું કામ કરતા આ લોકો માટે સલામતીના પૂરતા સાધનોની માંગણી કરી હતી. 20મી માર્ચે થોડા કામદારોને દરેકને એક-એક માસ્ક આપવામાં આવ્યું હતું.

નવ બૌદ્ધ (નીઓ-બુદ્ધિસ્ટ) અને એમ-પશ્ચિમ વોર્ડમાં ટ્રકો પર કામ કરતા 45 વર્ષના દાદરાવ પાટેકર, કહે છે, "વાયરસને લીઅમે વિનંતી કરી હતી કે બીએમસીના અધિકારીઓ કચરાની ટ્રકો પરના કામદારો માટે અમને સાબુ અને સેનિટાઇઝર આપે છે, પરંતુ અમને કંઈ મળ્યું નથી. જે કામદારો બીજાની ગંદકી સાફ કરી રહ્યા છે તેમના આરોગ્યની નિયમિત તપાસ કરાવવી જોઇએ. તેઓને વાયરસ દ્વારા ચેપ લાગવાનું જોખમ વધારે છે. "

જો કે, મુખ્ય નિરીક્ષક પ્રદકર કહે છે, “અમે અમારા તમામ કામદારોને સારી ગુણવત્તાના માસ્ક, હાથમોજાં અને સેનેટાઈઝર આપ્યા છે. અને વાયરસના ફેલાવાને ધ્યાનમાં લઈને તેમની સલામતી સુનિશ્ચિત કરી રહ્યા છીએ. ”

મહારાષ્ટ્રના મુખ્યમંત્રી ઉદ્ધવ ઠાકરે દ્વારા કોવિડ -19 ના ફેલાવાને રોકવા માટે 20મી માર્ચે જાહેર કરાયેલા શટડાઉન માટેના અસંખ્ય પગલાં, 22 માર્ચે, આવશ્યક સેવાઓને બાદ કરતાં, લગભગ સંપૂર્ણ તાળાબંધી સુધી વિસ્તૃત કરાયા હતા. આ વૃતાન્તનો અહેવાલ અપાય છે ત્યારે, , 21 માર્ચે, કાયમી અને કોન્ટ્રેક્ટ પરના એમ બંને પ્રકારના સફાઇ કર્મચારીઓએ સવારે 6:30 વાગ્યે શહેરના વોર્ડમાં આવેલી ચોકીઓ ખાતે ભેગા થવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું. ત્યાં દિવસની તેમની હાજરી નોંધાય છે અને તેમને સફાઈ સ્થળો સોંપવામાં આવે છે.

Archana Chabuskwar and her family (left) in their home in the Anand Nagar slum colony and (right) a photograph of her deceased husband Rajendra: 'How do we clean hands constantly? The water comes here every two days. And who can afford that liquid [hand sanitiser]?'

PHOTO • Jyoti Shinoli

અર્ચના ચાબુકસ્વાર અને તેનો પરિવાર (ડાબે) આનંદનગર ઝૂંપડપટ્ટી વસાહતમાં તેમના ઘેર અને (જમણે) તેમના મૃત પતિ રાજેન્દ્રનો ફોટો: 'અમે સતત હાથ કેવી રીતે સાફ કરીએ? અહીં પાણી દર બે દિવસે આવે છે. અને તે પ્રવાહી [હેન્ડ સેનિટાઇઝર] કોને પરવડે છે?'

પાટેકર કહે છે, “અમારું કામ આવશ્યક સેવાઓનો ભાગ છે. આપણે આગળ આવવું પડશે. સરહદ પર સૈનિકો જેમ આપણું રક્ષણ કરી રહ્યા છે, તેમ આપણે સફાઇ કર્મચારીઓએ આપણા નાગરિકોની રક્ષા કરવી પડશે.”

પરંતુ સફાઈ કામદારો પોતાનું રક્ષણ શી રીતે કરશે? નવ બૌદ્ધ સમુદાયની 38 વર્ષની અર્ચના ચાબુકસ્વાર કહે છે, “સરકાર સતત હાથ સ્વચ્છ કરવાનું કહી રહી છે. અમે તે કેવી રીતે કરીએ? અહીં તો દર બે દિવસે પાણી આવે છે. અને તે પ્રવાહી [હેન્ડ સેનિટાઇઝર] કોને પરવડે? અમારે સેંકડો લોકો વચ્ચે એક જ જાહેર શૌચાલય હોય.” તે સુભાષ નગર વિસ્તારના 40થી વધુ ઘરોમાંથી દરરોજ કચરો ભેગો કરે છે અને દૈનિક વેતનરૂપે 200 રુપિયા કમાય છે.

તેનું 100 ચોરસ ફૂટનું ઘર ચેમ્બુરના આનંદ નગરમાં એક સાંકડી ગલીમાં છે. તે માહુલના સુભાષ નગરથી આશરે ચાર કિલોમીટર દૂર છે. ઝૂંપડપટ્ટીની વસાહત કેટલાય સફાઇ કામદારોનાં પરિવારોનું ઘર છે. તેમાંના ઘણા 1972ના દુષ્કાળ દરમિયાન જલના, સતારા અને સોલાપુરથી અહીં આવ્યા હતા. કેટલાક વર્ષો પહેલા, અર્ચનાનો પતિ રાજેન્દ્ર અને અન્ય કામદારો ભારે ધાતુની કચરાપેટી ઉપાડવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા ત્યારે રાજેન્દ્રનો પગ તેની નીચે કચડાઈ જતા ભાંગી ગયો હતો. 2017માં ફેફસાંની બિમારીને કારણે તેનું અવસાન થયું હતું.

અર્ચના કહે છે, "આમારા લોકો ગમે તે કારણે/ કોઈ ને કોઈ કારણે કાયમ આમ પણ મરતા જ હોય છે, છતાં કોઈ અમારે વિશે પૂછતું પણ નથી. હવે અમે વાયરસથી મરી જઈએ તો કોઈને ય શું ફરક પડે છે?"

અનુવાદ : મૈત્રેયી યાજ્ઞિક