শস্তি ভূনিয়াই যোৱা বছৰ বিদ্যালয় এৰিছিল। তাৰ পাছত তাই সুন্দৰবন অঞ্চলত অৱস্থিত তাইৰ গাঁও সীতাৰামপুৰৰ পৰা প্রায় ২,০০০ কিল’মিটাৰ দূৰৈৰ বেংগালুৰুলৈ বুলি ট্রেইনত উঠিছিল। “আমি অত্যন্ত দুখীয়া। মই বিদ্যালয়ৰ মধ্যাহ্ন ভোজন কৰিবলৈ পোৱা নাছিলোঁ”, তাই কয়। শস্তি ১৬ বছৰীয়া আৰু তাই ৯ম শ্রেণীত অধ্যয়ন কৰি আছিল আৰু পশ্চিমবঙ্গকে ধৰি সমগ্র ভাৰতত চৰকাৰী বিদ্যালয় সমুহত কেৱল অষ্টম শ্রেণীলৈকেহে মধ্যাহ্ন ভোজনৰ ব্যৱস্থা আছে।
এই বছৰৰ মার্চত শস্তিয়ে দক্ষিণ ২৪ পৰগনা জিলাৰ কাকদ্বীপ খণ্ডত থকা তাইৰ গাঁৱলৈ উভতি আহে। লকডাউনৰ বাবে বেংগালুৰুত তাইৰ ঘৰুৱা সহায়িকাৰ কামটো এৰি দিব লগা হয়। তাৰ লগে লগে তাইৰ ৭,০০০ টকাৰ উপার্জন- যাৰ কিছু অংশ প্রতিমাহে তাই ঘৰলৈকো পঠাইছিল, সিও বন্ধ হৈ পৰে।
গাঁওখনৰ অন্য বহুতৰ দৰে, শস্তিৰ পিতৃ ৪৪ বছৰীয়া ধনঞ্জয় ভূনিয়াইও সীতাৰাম উপকূলৰ ঠিক কাষৰ নায়াচৰ দ্বীপত এজন মাছমৰীয়া হিচাপে কাম কৰে। তেওঁ খালী হাতেৰে নাইবা কেতিয়াবা সৰু জালেৰে মাছ আৰু কেঁকোৰা ধৰে, যিবোৰ ওচৰ-পাজৰৰ বজাৰত বিক্রী কৰে। তেওঁ প্রতি ১০-১৫ দিনৰ মূৰত ঘৰলৈ আহে।
মাটি লেপা বেৰেৰে খেৰী জুপুৰীটোত ধনঞ্জয়ৰ মাতৃ মহাৰাণী, দুই জীয়াৰী ২১ বছৰীয়া জঞ্জালি তথা ১৮ বছৰীয়া শস্তি আৰু ১৪ বছৰীয়া পুত্র সুব্রত থাকে। তেওঁৰ পত্নী সুব্রত জন্ম হোৱাৰ কিছুমাহৰ পাছতে ঢুকাইছিল। “আমি দ্বীপটোত আগৰ দৰে মাছ আৰু কেঁকোৰা নোপোৱা হ’লো, (আগৰ বছৰবোৰতকৈ এতিয়া) আমাৰ উপার্জন বহুত কমি আহিল”, ধনঞ্জয়ে কয়। তেওঁৰ মাহিলী উপার্জন বর্তমান ২০০০ ৰপৰা ৩০০০ টকা। “এতিয়া আমি জীয়াই থাকিবলৈ মাছ আৰু কেঁকোৰা ধৰিব লাগে। সিহঁতক বিদ্যালয়লৈ পঠিয়াই কি পাম?”
যিদৰে শস্তিয়ে বিদ্যালয় এৰিছিল, ঠিক একেদৰে আন আন শিক্ষাৰ্থীয়েও সুন্দৰবনৰ শ্রেণীবোৰৰ পৰা খুব সোনকালে নোহোৱা হ’ব ধৰিছে। লৱণযুক্ত মাটিত খেতি কৰাটো কঠিন হৈ আহিছে, আৰু বহল হৈ অহা নদী তথা বাৰে বাৰে অহা ঘূর্ণীয়ে বদ্বীপটোত তেওঁলোকৰ ঘৰবোৰ বিধ্বস্ত কৰি যাব ধৰিছে। ফলস্বৰূপে, এই অঞ্চলটোৰ গাওঁসমূহৰ বহুজনে জীৱিকাৰ তাগিদাত প্রব্রজন কৰিছে। আনকি প্রথম প্রজন্মৰ শিকাৰু শিশুহঁতো ১৩-১৪ বছৰত কামৰ সন্ধানত প্রব্রজন কৰিবলৈ বাধ্য হৈছে। তাৰ পাছত আৰু সিহঁত শ্রেণীকোঠালৈ ঘূৰি আহিব নোৱাৰে।
দক্ষিণ ২৪ পৰগনা জিলাত ৭,৬৮,৭৫৮ গৰাকী বিদ্যার্থী ৩,৫৮৪ খন চৰকাৰী সাহায্যত চলা প্রাথমিক বিদ্যালয়ত আৰু ৪,৩২,২৬৮ গৰাকী ৮০৩ খন উচ্চ প্ৰাথমিক বিদ্যালয়ত অধ্যয়ন কৰে। এওঁলোকৰ বেছিভাগেই এৰি অহা বিদ্যালয়সমূহ হৈছে অতিকৈ কম কর্মচাৰীযুক্ত আৰু ভগা শ্রেণীকোঠাৰ, যিটো পৰিৱেশ সিহঁতক পুনৰ ঘূৰাই আনিবলৈকো সক্ষম নহয়।
সাগৰ খণ্ডৰ বানপানী আৰু জলমগ্নতা প্ৰৱণ ক্ষেত্ৰত বিশেষভাৱে স্পৰ্শকাতৰ ঘোৰামৰা দ্বীপৰ এগৰাকী প্ৰাথমিক বিদ্যালয়ৰ শিক্ষক আছক বেৰাই কয় যে, “২০০৯ চনৰ পৰা [সুন্দৰবন অঞ্চলত] বিদ্যালয় এৰা শিক্ষাৰ্থীৰ হাৰ তীব্ৰভাৱে বৃদ্ধি পাইছে। তেওঁ সেই বছৰটোৰ কথা কৈছে যিটো বছৰত আইলা ঘূৰ্ণীবতাহে অঞ্চলটোত আঘাত হানিছিল, ব্যাপক ধ্বংসযজ্ঞ চলাইছিল আৰু ফলত বহুলোকে প্ৰব্ৰজন কৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল। তাৰ পিছৰ পৰাই কেইবাটাও ধুমুহা আৰু ঘূৰ্ণীবতাহত মাটি আৰু পুখুৰীৰ লৱণীয়তা বৃদ্ধি হোৱাটোৱে পৰিয়ালসমূহক বিদ্যালয়লৈ যোৱা আৰু অধিক কিশোৰ-কিশোৰীক কামলৈ পঠিয়াবলৈ বাধ্য কৰাইছে।
গোসাবা খণ্ডৰ আমতলি গাঁৱৰ অমৃতা নগৰ হাইস্কুলৰ শিক্ষক অমিয় মণ্ডলে কয় যে, “ইয়াত নদীখনে আমাৰ মাটি, ঘৰ আৰু ঘৰ কাঢ়ি লৈ যায়, আৰু ধুমুহাই আমাৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক লৈ যায়, আমি [শিক্ষকসকলে] অসহায় অনুভৱ কৰোঁ।”
গোলকীয় প্ৰেক্ষাপটত নিৰ্ধাৰিত লক্ষ্য আৰু নীতিসমূহৰ বিপৰীতে এই খালী শ্ৰেণীকোঠাবোৰে অন্য এক বাস্তৱ পৰিস্থিতিৰ কথা কয়৷ ২০১৫ চনত ভাৰতে ২০৩০ চনৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ ১৭ টা বহনক্ষম উন্নয়নৰ লক্ষ্য গ্ৰহণ কৰিছিল; ইয়াৰ চতুৰ্থটো হ’ল “সকলোৰে বাবে সমগ্ৰতাপূৰ্ণ আৰু সমতাপূৰ্ণ গুণগত শিক্ষা নিশ্চিত কৰা আৰু আজীৱন শিক্ষণৰ সুযোগ প্ৰসাৰ কৰা।” দেশৰ শিশুৰ বিনামূলীয়া আৰু বাধ্যতামূলক শিক্ষাৰ অধিকাৰ আইন, ২০০৯ এ ৬ ৰপৰা ১৪ বছৰৰ ভিতৰৰ সকলো শিশুকে সামৰি লৈছে। ৰাষ্ট্ৰীয় পাঠ্যক্ৰম কাঠামো, ২০০৫ ত, বিশেষকৈ প্ৰান্তীয় শ্ৰেণীৰ আৰু বিশেষভাৱে সক্ষম ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ বাবে অন্তৰ্ভুক্ত শ্ৰেণীকোঠাৰ গুৰুত্বৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছে। কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰে বিদ্যালয় এৰা শিক্ষাৰ্থীৰ সংখ্যা হ্ৰাস কৰিবলৈ কেইবাখনো বৃত্তি আৰু সাহাৰ্যমূলক আঁচনিও আগবঢ়ায়।
কিন্তু সুন্দৰবন বদ্বীপৰ বিদ্যালয়সমূহে এতিয়াও ক্ৰমে ধীৰে ধীৰে ছাত্ৰ-ছাত্ৰী হেৰুৱাই আছে। ইয়াত এজন শিক্ষক হিচাপে শ্ৰেণীকোঠাত হেৰাই যোৱা মুখবোৰ বিচাৰি ফুৰা কথাটো মোৰ ঠিক ডুবিব ধৰা মাটিৰ সোঁমাজত থিয় হৈ থকাৰ দৰে যেন অনুভৱ হয়।
“পঢ়া-শুনা কৰি কি হ’ব? ঠিক দেউতাৰ দৰে মইও গৈ নদীত মাছ-কেঁকোৰাই ধৰিব লাগিব“, এই বছৰৰ ২০ মে’ত পাথৰপ্ৰতিমা খণ্ডত থকা তেওঁৰ গাঁও বুৰাবুৰীৰ টাতক আমফান ঘূৰ্ণীবতাহে আঘাত কৰাৰ কিছু সময়ৰ পিছতে মোৰ ছাত্ৰ ৰবীন ভুনিয়াই মোক কৈছিল। ১৭ বছৰীয়া ৰবীনে দুবছৰ পূৰ্বে দেউতাকক মাছ ধৰাত সহায় কৰিবলৈ বাদ দিছিল। আমফানে নিজৰ ঘৰখন ভাঙি পেলালে আৰু নিজৰ গাঁওখন লুণীয়া পানীয়ে বুৰাই পেলালে। সপ্তমুখীৰ পানীৰ ফালে আঙুলিয়াই তেওঁ কৈছিল: “এই নদীয়ে আমাৰ সকলোকে অঘৰী কৰি পেলাব।”
শিক্ষা এৰি যোৱাসকলৰ ভিতৰত শস্তিৰ একেখন গাঁৱৰ ১৭ বছৰীয়া মোস্তাকিন জামাদাৰো আছে। দুবছৰ আগতে নৱম শ্ৰেণীত পঢ়ি থাকোঁতে বিদ্যালয় কিয় বাদ দিছিল, সেই বিষয়ে তেওঁ কয়, “পঢ়া-শুনাৰ পৰা মই কোনো আনন্দ নাপাওঁ।” তেওঁৰ পিতৃ ইলিয়াছ জামাদাৰে লগতে কয়, “উপাৰ্জন কৰিবলৈ আৰু পৰিয়ালটোক ভৰণ-পোষণ দিবলৈ মই মোৰ ল’ৰাটোক মীনপাম এটাত পূৰ্ণকালীন চাকৰিত ৰাখিছোঁ। শিক্ষাই একো ফল নিদিয়ে। ই মোকো সহায় কৰা নাছিল।” ৪৯ বছৰীয়া ইলিয়াছে ৬ষ্ঠ শ্ৰেণীৰ পিছত জীৱিকাৰ বাবে বিদ্যালয় বাদ দিছিল আৰু পিছলৈ কেৰালালৈ প্ৰব্ৰজন কৰি ৰাজমিস্ত্ৰীৰ কাম কৰিছিল।
বিদ্যালয় এৰাটোৱে বিশেষকৈ ছোৱালীবোৰৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায় – তেওঁলোকৰ অধিক সংখ্যক হয় ঘৰতে থাকে নাইবা বিয়া হৈ যায়। কাকদ্বীপ খণ্ডৰ শিৱকালিনগৰ গাঁৱৰ আই.এম. হাইস্কুলৰ প্ৰধান শিক্ষক দিলীপ বৈৰাগীয়ে ২০১৯ চনত কৈছিল, “যেতিয়া মই ৰাখী হাজৰা [সপ্তম শ্ৰেণীৰ ছাত্ৰী]ক যোৱা ১৬ দিন ধৰি কিয় অনুপস্থিত আছিল বুলি সুধিছিলো, তাই কান্দিবলৈ ধৰিছিল।” “তাই কৈছিল যে হুগলী নদীত তাইৰ মাক-দেউতাক দুয়োজনে কেঁকোৰা ধৰিবলৈ যোৱাৰ সময়ত তাই তাইৰ তিনিবছৰীয়া ভায়েকটোক (৩য় শ্ৰেণীত পঢ়ি থকা) চাব লাগে।”
লকডাউনৰ ফলত শিক্ষা পৰিহাৰ কৰা বিদ্যাৰ্থীৰ সংখ্যা বৃদ্ধি পাইছে। আৰ্থিক অনাটন লাঘৱ কৰিবলৈ যেতিয়া পৰিয়ালটোৱে জীয়েকৰ বিয়াৰ ব্যৱস্থা কৰে, তেতিয়া বুৰাবুৰীৰ টাট গাঁৱৰ মাছমৰীয়া অমল শ্বীটে নৱম শ্ৰেণীত পঢ়ি থকা ১৬ বছৰীয়া কন্যা কুমকুমক বিদ্যালয় এৰিবলৈ কয়। ছজনীয়া পৰিয়ালটোৰ একমাত্ৰ উপাৰ্জনকাৰী অমলে কয়, “নদীখনে আগৰ দৰে মাছৰ যোগান নধৰে। সেইবাবেই, পঢ়া-শুনা কৰি থকা স্বত্বেও মই তাইক লকডাউনৰ সময়ত বিয়া পাতি দিলোঁ।”
২০১৯ চনৰ ইউনিচেফৰ এক প্ৰতিবেদনত উল্লেখ কৰা হৈছে যে ভাৰতৰ ২২.৩ কোটি নাবালিকা কইনাৰ (১৮ বছৰৰ আগতে বিয়া হোৱা) ভিতৰত ২২ নিযুত গৰাকী পশ্চিম বংগৰ।
“বংগ চৰকাৰৰ পৰা সাহায্য পোৱাৰ পিছতো [শিক্ষা অব্যাহত ৰাখিবলৈ] ইয়াত [সুন্দৰবন অঞ্চলত] বৃহৎ সংখ্যক বাল্যবিবাহ হয়। বেছিভাগ পিতৃ-মাতৃ আৰু অভিভাৱকে ভাবে যে কন্যা সন্তানক পঢ়ালে ঘৰখনৰ কোনো লাভ নহয়, আৰু তাৰোপৰি এজন খাওঁতা কমিলে কিছু টকাও ৰাহি হ’ব”- পাথৰপ্ৰতিমা খণ্ডৰ শিৱনগৰ মোক্ষদা সুন্দৰী বিদ্যামন্দিৰৰ প্ৰধান শিক্ষক বিমান মাইটিয়ে কয়।
“ক’ভিড-১৯ লকডাউনৰ বাবে বিদ্যালয়সমূহ দীৰ্ঘদিন ধৰি বন্ধ হৈ আছে আৰু কোনো ধৰণৰ অধ্যয়ন চলি থকা নাই,” মাইটিয়ে আৰু কয়। “শিক্ষা ক্ষেত্ৰখনৰ পৰা ছাত্ৰ-ছাত্ৰী হেৰাই গৈছে। এই ক্ষতিৰ পিছত তেওঁলোক ঘূৰি নাহে। তেওঁলোক নোহোৱা হৈ যায়, আৰু কেতিয়াও বিচাৰি পোৱা নাযায়।”
জুন মাহৰ মাজভাগত শস্তি ভূনিয়া যেতিয়া বেংগালুৰুৰ পৰা উভতি আহিছিল, তেতিয়া তাইকো বিয়াৰ বাবে হেঁচা দিয়া হৈছিল। ২১ বছৰীয়া তাপস নাইয়া তাইৰ সৈতে একেখন বিদ্যালয়তে পঢ়িছিল আৰু ১৭ বছৰ বয়সত অষ্টম শ্ৰেণীত শিক্ষা এৰিছিল। তেওঁৰ অধ্যয়নৰ প্ৰতি আগ্ৰহ নাছিল আৰু পৰিয়ালটোক ভৰণ-পোষণ দিব বিচাৰিছিল, সেয়েহে তেওঁ কেৰেলাত ৰাজমিস্ত্ৰীৰ কাম বিচাৰি লৈছিল। লকডাউনৰ বাবে মে’ মাহত তেওঁ গাঁৱলৈ উভতি আহিছিল। শস্তিয়ে জনায়, “তেওঁ এতিয়া শিবকালিনগৰৰ এখন হাঁহ-কুকুৰাৰ দোকানত কাম কৰি আছে”।
তাইৰ বায়েক ২১ বছৰীয়া জঞ্জালি ভূনিয়া, যি কাণেৰে নুশুনে আৰু চকুৰেও নেদেখে, তাইয়ো অষ্টম শ্ৰেণীলৈকে পঢ়ি বিদ্যালয় শিক্ষা এৰিছিল, যেতিয়া তাইৰ বয়স ১৮ বছৰ আছিল। এবছৰৰ পিছত তাইৰ বিয়া হৈছিল এতিয়া ২৭ বছৰীয়া উৎপল মণ্ডলৰ সৈতে যি অষ্টম শ্ৰেণীত থকা অৱস্থাত কুলপি খণ্ডৰ তেওঁৰ গাঁও নুতন ত্যংগ্ৰাচাৰৰ বিদ্যালয় এৰিছিল। মণ্ডল সৰুতে পলিঅ’মাইলাইটিছত আক্ৰান্ত হৈছিল আৰু তেতিয়াৰ পৰাই তেওঁৰ খোজ কাঢ়িবলৈ অসুবিধা হৈছিল। তেওঁ কয়, “মই নিজৰ হাত-ভৰিত ভৰ দি বিদ্যালয়লৈ যাব পৰা নাছিলো, আৰু আমাৰ হাতত হুইল চেয়াৰৰ বাবে টকাও নাছিল। মই ইচ্ছা থকাৰ পাছতো পঢ়িব পৰা নাছিলো।”
শস্তি আৰু জঞ্জালিক ডাঙৰ কৰা, তেওঁলোকৰ ৮৮ বছৰীয়া আইতাক মহাৰাণীয়ে কয় যে, “মোৰ নাতিনী দুজনীয়ে পঢ়িব পৰা নাছিল”। এতিয়া ক’ভিড-১৯ লকডাউনৰ বাবে বিদ্যালয় বন্ধ হৈ থকাৰ সময়ত তেওঁ কয়, “মোৰ নাতিটোৱে [সুব্ৰত] পঢ়িব পাৰিব নে নাই নাজানো।”
অনুবাদ: সৃষ্টি শ্ৰেয়ম